Kathimerini.gr
Εχω αναρωτηθεί πολλές φορές. Ποια είναι εν τέλει η επίδραση μιας έκθεσης στο κοινό; Ποιο ίζημα αφήνει στο συλλογικό υποσυνείδητο; Η απάντηση έχει να κάνει με το περιεχόμενο και τη συγκυρία.
Στην ταραγμένη μας εποχή, τη γεμάτη από ανασφάλεια και σιωπηλή παραίτηση, το αφιέρωμα που θα ανοίξει στις 6 Ιουνίου στο Μουσείο Μπενάκη για την καταγραφή μιας σπουδαίας φιλίας αλλά και την ακαταμάχητη έλξη που κάποτε προξενούσε η χώρα σε ανθρώπους σπάνιους, είναι σκέτο βάλσαμο. Οχι με την έννοια της πρόσκαιρης παρηγορίας αλλά ενός αυθεντικού βλέμματος για τον τόπο μας, την ανθρώπινη ζεστασιά και τη διαχρονική του υπεραξία. Τίτλος της έκθεσης αυτής, «Γκίκας, Craxton, Leigh Fermor. Η γοητεία της ζωής στην Ελλάδα».
Κεντημένη με βελονιές περίπλοκες και με τα νήματα της Ιστορίας, η αφήγηση μάς γυρίζει πίσω στο 1945, όταν έγινε η γνωριμία του Ελληνα ζωγράφου Νίκου Χατζηκυριάκου - Γκίκα, με τον Βρετανό συγγραφέα Πάτρικ Λι Φέρμορ και τον επίσης Βρετανό ζωγράφο Τζον Κράξτον.
Για τα επόμενα 50 χρόνια, οι τρεις αγαπημένοι φίλοι και συνοδοιπόροι, εμπνεύστηκαν από το ελληνικό τοπίο, από τα διαβάσματά τους και από τις αρετές του ελληνικού βίου, για να αφήσουν πίσω τους χνάρια ζωγραφικά και συγγραφικά που έμειναν ανεξίτηλα στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα. Οι βίοι τους αλληλοδιαπλέχθηκαν σε τέσσερα διαφορετικά σημεία της Ελλάδας, πάνω στα οποία στηρίζεται η έκθεση.
Από το πατρογονικό των Γκίκα σε μια ράχη της Υδρας, όπου πρωτοστέριωσε η φιλία, μέχρι το καταφύγιο του «Πάντι» (όπως φώναζαν τον Φέρμορ) στην Καρδαμύλη, το σπίτι με την απρόσκοπτη θέα στο Λιμάνι των Χανίων του Κράξτον αλλά και το παλιό λιοτρίβι στην Κέρκυρα, (το οποίο μεταμόρφωσε σε κατοικία ο Γκίκας όταν κάηκε ολοσχερώς το σπίτι της Υδρας), η σχέση των τριών ήταν ένα αδιάκοπο, παραγωγικότατο πηγαινέλα σε αυτούς τους υπέροχους προσωπικούς παραδείσους που έφτιαξε ο καθένας από αυτούς.
Ενα μικρό σύμπαν
«Κάθε ένα από αυτά τα σπίτια ήταν ένα μικρό σύμπαν που ενσάρκωνε την αγάπη για την Ελλάδα, την ύπαιθρο και την εγκαρδιότητα των ανθρώπων της. Πέρα από τους τρεις τους και τις συζύγους των Γκίκα και Φέρμορ, τα χάρηκαν και πολλοί άλλοι, Ελληνες, Βρετανοί και άλλοι προσκεκλημένοι τους, που έρχονταν από το εξωτερικό για να γευθούν και εκείνοι τη γοητεία της ζωής εδώ» λέει η μία εκ των τεσσάρων επιμελητών της έκθεσης, η ιστορικός τέχνης Εβίτα Αράπογλου, καθώς με ξεναγεί στην έκθεση της Κουμπάρη, χωρισμένη σε ενότητες που αντιστοιχούν στα μέρη αυτά. Ζωγραφικοί πίνακες, φωτογραφίες, αλληλογραφία, σχέδια εικονογραφούν την πεντηκονταετή πορεία.
Πώς όμως γνωρίστηκαν οι τρεις φίλοι; Λίγο μετά τον Πόλεμο, η Ελλάδα έκανε μια προσπάθεια να προάγει τον πολιτισμό της, τη λογοτεχνία και την τέχνη στο εξωτερικό με τη βοήθεια του Βρετανικού Συμβουλίου και του παρακλαδιού του (τότε), του Βρετανικού Ινστιτούτου.
Παράλληλα, έτυχε στην Αθήνα να υπάρχει ένας πυρήνας πνευματικών ανθρώπων από την Ελλάδα και την Αγγλία, που ξεκίνησαν τη χρυσή εποχή μιας συνεργασίας ανάμεσα στις δύο χώρες. Μιλάμε για τον Λόρενς Ντάρελ, τον Σερ Στίβεν Ράνσιμαν, τον ποιητή και μεταφραστή Ρεξ Ουόρνερ αλλά και τον Γιώργο Σεφέρη, τον Γιώργο Κατσίμπαλη, τον Χατζηκυριάκο - Γκίκα κ.ά.
Κοινό χαρακτηριστικό των αλλοδαπών ήταν το πόσο τους γοήτευαν ο ελληνικός λαός αλλά και η ύπαιθρος. Οι παρέες τους αλλά και οι εκθέσεις που έγιναν στο Λονδίνο για τον ελληνικό πολιτισμό εκείνη την περίοδο, ήταν το εναρκτήριο λάκτισμα. O γαλλοτραφής Γκίκας έμεινε κάποιους μήνες στη βρετανική πρωτεύουσα, ο Πάντι ήδη ήξερε την Ελλάδα απέξω και ανακατωτά και ο Κράξτον που ήταν γνωστός με την Τζόαν Λι Φέρμορ μας επισκέφθηκε και μαγεύτηκε.
Το σπίτι της Υδρας, από το οποίο είχε παιδικές αναμνήσεις ο Γκίκας αλλά χρειάστηκε να το αναπαλαιώσει, ήταν για το ζεύγος Λι Φέρμορ και για τον Κράξτον μια αποκάλυψη. Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 ο Πάτρικ και η Τζόαν έμειναν εκεί δύο χρόνια και εκείνος έγραψε –με θέα τη θάλασσα– τον κύριο όγκο του βιβλίου του για τη Μάνη. Ο Κράξτον ζωγράφιζε και αυτός απόψεις από το νησί και ο Ελληνας ζωγράφος με τη σύζυγό του Μπάρμπαρα ήταν οι ιδεώδεις οικοδεσπότες.
Η πυρκαγιά
Στις αρχές του ’60 το σπίτι καταστράφηκε, ο Γκίκας δεν άντεξε να ξαναπατήσει και ο Κράξτον πήγε να δει τι μπορούσε να περισωθεί. Η πυρκαγιά έκλεισε το πρώτο κεφάλαιο της φιλίας τους, για να ξεπηδήσει η ανοικοδόμηση του σπιτιού της Καρδαμύλης και η μόνιμη εγκατάσταση του Κράξτον στα Χανιά. Στα τέλη της δεκαετίας, το ζεύγος Γκίκα έφτιαξε το σπίτι στην Κέρκυρα.
Η αλήθεια είναι ότι η έκθεση αυτή που ακτινοβολεί ιαματικές μνήμες, ευτύχησε και σε έναν άλλο σοβαρό τομέα. Η αρχική ιδέα πίσω από τη σύλληψή της προήλθε όταν γνωρίστηκαν τέσσερις άνθρωποι και ένωσαν τις γνώσεις και την αγάπη τους για την τριανδρία. Η Εβίτα Αράπογλου, επιμελήτρια της ελληνικής συλλογής της Λεβεντείου Πινακοθήκης στη Λευκωσία ήξερε σε βάθος τον ίδιο τον Γκίκα και το έργο του έχοντας γνωρίσει και τους άλλους δύο.
Ο τέως πρέσβης της Βρετανίας στην Ελλάδα, ο ιστορικός και συγγραφέας Σερ Μάικλ Λουέλιν Σμιθ γνώριζε τον Λι Φέρμορ και το αρχείο του και ο Ιαν Κόλινς είχε κάνει τη μονογραφία του Τζον Κράξτον, με τον οποίο συνδεόταν φιλικά. Η τέταρτη επιμελήτρια, η Ιωάννα Μωραΐτη, η υπεύθυνη των αρχείων Μπενάκη, υπήρξε ο πολύτιμος σύνδεσμος και των τριών πηγών.
Οταν ήρθαν σε επαφή το 2014, χάρις στην Edmee Λεβέντη, η αναδίφηση στο κοινό παρελθόν των τριών φίλων γέννησε την ανάγκη να γίνει ένα αφιέρωμα γι’ αυτήν τη μοναδική σχέση μεταξύ τους αλλά και με την Ελλάδα. Τη χρηματοδότηση του εγχειρήματος ανέλαβε το Ιδρυμα Λεβέντη. Στην Πινακοθήκη Λεβέντη έγινε η πρώτη έκθεση την άνοιξη. Μια ελαφρώς διαφορετική εκδοχή της έχουμε τώρα στην Αθήνα και το 2018 θα ταξιδέψει στο Βρετανικό Μουσείο.
Οι τρεις φίλοι
Ο μεγαλύτερος εκ των τριών ήταν ο Νίκος Χατζηκυριάκος - Γκίκας (1906-1994). Ζωγράφος, γλύπτης, χαράκτης, συγγραφέας και ακαδημαϊκός. Με ταλέντο στη ζωγραφική, έφυγε για σπουδές στο Παρίσι σε ηλικία μόλις 17 ετών. Συνδέθηκε εκεί με τον πνευματικό και καλλιτεχνικό κύκλο, έχοντας έμφυτο κοσμοπολιτισμό. Επηρεάστηκε από τις αναζητήσεις του καιρού αλλά ταυτόχρονα, μαζί με τον Πικιώνη, άρχισε να ενδιαφέρεται για τη λαϊκή τέχνη και παράδοση. Υπήρξε από τις σπουδαιότερες μορφές της γενιάς του ’30 και η Υδρα έπαιξε τεράστιο ρόλο στο ζωγραφικό του έργο. Η Μπάρμπαρα ήταν η δεύτερή του γυναίκα.
Ο Πάτρικ Λι Φέρμορ (1915-2011) ήταν ζωηρός, βιβλιοφάγος, με αγάπη για την περιπέτεια. Στα 18 του διέσχισε με τα πόδια ολόκληρη την Ευρώπη, ανακαλύπτοντας και την Ελλάδα. Στον Πόλεμο, επέστρεψε στην χώρα μας όπου μεγαλούργησε στην Αντίσταση και ήταν ο ιθύνων νους για την απαγωγή του Κράιπε. Μετά τον Πόλεμο εγκαταστάθηκε στην Αθήνα προτού γίνει το σπίτι της Καρδαμύλης. Εγραψε σπουδαία βιβλία όπως η «Μάνη», η «Ρούμελη», «Ανάμεσα από τα Δάση και τα Νερά» κ.ά. Η σύζυγός του Τζόαν ήταν φωτογράφος.
Ο Τζον Κράξτον (1922-2009) ήταν ο νεότερος της παρέας. Ηταν ελεύθερο πνεύμα και διψούσε για περιπλάνηση. Βρήκε ιδανικό καταφύγιο στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στην Κρήτη, όπου εντυπωσιάστηκε από τους κατοίκους και τον τρόπο ζωής τους. Ηταν μία από τις πιο αναγνωρίσιμες προσωπικότητες των Χανίων.
Μαζί με την έκθεση κυκλοφορεί ένα υπέροχο βιβλίο, ως αυτοτελής οντότητα, από τους τέσσερις επιμελητές, σε επιμέλεια της Εβίτας Αράπογλου, με εξαιρετικά κείμενα και φωτογραφίες από τη ζωή τους. Αν το διαβάσετε, θα βρείτε ένα καταπληκτικό απόσπασμα όπου ο αείμνηστος Κωνσταντίνος Μητσοτάκης μιλάει για τον Κράξτον.
