Ήμουν έξι χρονών τον Αύγουστο του 1964 και θυμάμαι πολύ καλά τα δύο μαύρα φέρετρα που ήρθαν στη Λάρνακα από την Τηλλυρία, δεμένα πάνω στην οροφή ενός από τα «ξύλινα» λεωφορεία της εποχής. Ήταν δυο δικά μας παιδιά, ο Ανδρέας Στρουθίδης και ο Χριστάκης Φτωχόπουλος, που δυο βδομάδες πριν είχαν καταταχθεί στο νεοσύστατο ΚΕΝ Λάρνακος. Ήταν αυτό που κατέγραφε κάποιους μήνες μετά το νοσταλγικό και πένθιμο τραγούδι, των Γ. Κοτσώνη και Λ. Μαλένη, «Τα παιδιά της γειτονιάς».
Ίσως γι’ αυτό, μόλις μου είπε τον Αύγουστο του 2018 ο Παναγιώτης Εικοσάρης από το Δάλι για τον αγνοούμενο αδελφό του στον Παχύαμμο της Τηλλυρίας, σκέφτηκα ότι είχα μια παραπάνω οφειλή να σκάψω 55 χρόνια, ίσως βρεθούν κι εκείνοι που έμειναν χωρίς τάφο και πια χωρίς γονείς να τους μνημονεύουν. Το πρώτο ρεπορτάζ με τίτλο «Αγνοούμενοι από το 1964 στον Παχύαμμο», δημοσιεύθηκε στην «Κ» στις 19/08/2018 και το δεύτερο στις 26/08/2018, με τίτλο «Εκταφές σε τρεις χώρους για την Τηλλυρία» και σημειώναμε ότι, «σε Παχύαμμο, Πολέμι, Πάφο θα αναζητηθούν προς ταυτοποίηση τα λείψανα δώδεκα ή και περισσότερων πεσόντων το 1964».
Ο χώρος έχει καθαριστεί και οι αρχαιολόγοι έπιασαν δουλειά σε συνεργασία με τους ειδικούς της Ε.Φ. για τα εκρηκτικά
Σημειωτέων ότι στις 30/07/2019,η κυβέρνηση ανακοίνωσε διά του Επιτρόπου Ανθρωπιστικών Θεμάτων Φώτη Φωτίου σχετική απόφασή της «για ασφαλή διενέργεια ανασκαφής στον χώρο που βρισκόταν το πρόχειρο νοσοκομείο Παχυάμμου και το οποίο βομβαρδίστηκε από την τουρκική αεροπορία με βόμβες ναπάλμ τον Αύγουστο του 1964. […] Το νοσοκομείο καταστράφηκε ολοσχερώς. Από τα συντρίμμια περισυλλέγησαν καμένα μέρη σορών. Δεν είναι γνωστός ο ακριβής αριθμός των τραυματιών που ευρίσκοντο στο νοσοκομείο για περίθαλψη, όταν έγινε ο βομβαρδισμός».
Στη συνέχεια μάθαμε ότι θα γίνουν εκταφές συγκεκριμένα στο νοσοκομείο εκστρατείας Παχυάμμου, σε τάφους στο κοιμητήριο Χρυσοπατερίτισσας, στο δάσος Πωμού, στο κοιμητήριο Πωμού, στο κοιμητήριο Πάφου και σε δύο τάφους στο κοιμητήριο Αγίου Γεωργίου στη Λάρνακα, αυτούς δηλαδή των Στρουθίδη και Φτωχόπουλου. Αρχικά μου ήταν δύσκολο να κατανοήσω γιατί χρειάζεται να κάμει κανείς DNA σε «γνωστούς» τάφους, μέχρι που, πριν μερικές μέρες άκουσα από τα χείλη αυτοπτών μαρτύρων στον Παχύαμμο, πως μάζευαν κομματάκια από ανθρώπινες σάρκες και οστά από τους δρόμους και τα χωράφια και πως άνθρωποι και ζώα τρέχανε καιόμενοι από τις ναπάλμ.
Ηρακλής Χρίστου: Γέμισε ο δρόμος και τα χωράφια ανθρώπινες σάρκες, μικρά-μικρά κομμάτια. Νομίζω ότι θα δυσκολευτούν πια να βρουν οστά να κάμουν DNA.
Αυτόπτες μάρτυρες μιας κόλασης που δεν τελειώνει
Φτάνοντας στην πανέμορφη κοινότητα του Παχυάμμου, με τα πεύκα του δάσους πίσω σου και τη θάλασσα στα πόδια σου, είναι δύσκολο να πιάσεις τον μίτο μιας τόσο μεγάλης και παλιάς τραγωδίας… Κοίταξα να βρω την άκρη του νήματος από κει που μοσχοβολούσε σπιτικός καφές. Κάτω από το δέντρο στην αυλή του, ο επί πολλά χρόνια κοινοτάρχης, Λεωνίδας Νικολάου 81 χρονών σήμερα, μας υποδέχεται με τη σύζυγο του Άννα, η οποία φτιάχνει αμέσως καφέ. Ο κ. Λεωνίδας που ήταν στο χωριό την Κυριακή 9 Αυγούστου 1964, αμφιβάλλει αν από την εκταφή θα προκύψουν στοιχεία. Τον ρωτώ γιατί; «Διότι τα κομμάτια των ανθρώπων που ήταν στο νοσοκομείο διασκορπίστηκαν στα γύρω χωράφια. Εγώ είχα μαζέψει 2-3 κουβάδες κομματάκια και σαν εμένα και άλλοι και τα θάψαμε στα χωράφια εδώ τριγύρω».
Η ομάδα που άρχισε την προσπάθεια για αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας, με επικεφαλής τον πολύπειρο λειτουργό του Γραφείου του Επιτρόπου Προεδρίας Ξενοφώντα Καλλή, την ομάδα αρχαιολόγων και ομάδα ειδικών για τα εκρηκτικά της Ε.Φ., αξιολογούν την κάθε πληροφορία, και θα συνεχίσουν μέχρι τέλους το έργο που ανέλαβαν. Με τον κ. Λεωνίδα όχι μόνο συμφωνεί αλλά επαυξάνει ο κατά δέκα χρόνια νεότερος του Ηρακλής Χρίστου, 71 ετών: «Οι μέρες εκείνες ήταν κόλαση. Το χωριό ολόκληρο ισοπεδώθηκε. Ήταν δύο τα αεροπλάνα που είδα. Το ένα προχώρησε, το δεύτερο βομβάρδισε το χωριό. Το νοσοκομείο το ισοπέδωσε η βόμβα ναπάλμ και τα συντρίμμια σκορπίστηκαν, μέχρι τη στροφή του δρόμου. Γέμισε ο δρόμος και τα χωράφια ανθρώπινες σάρκες, μικρά-μικρά κομμάτια. Είπαν σε ένα ηλικιωμένο, τον Αθηνόδωρο και τα μάζευε με ένα κουβά και τα έθαβε στα χωράφια τριγύρω. Γι’ αυτό νομίζω ότι θα δυσκολευτούν πια να βρουν οστά να κάμουν DNA. Και να σκεφτείς ότι από τα συντρίμμια βγήκε άνθρωπος ζωντανός!».
Πιο αποκαλυπτικός είναι ο Ηλίας Στυλιανού 84 ετών, το σπίτι του οποίου είναι ακριβώς δίπλα από το νοσοκομείο Παχυάμμου: «Δεν είδα που βομβάρδισαν το νοσοκομείο αλλά νομίζω ότι το χτύπησαν διότι δίπλα ήταν ένα τεθωρακισμένο με τροχούς και το είχαν βάλει στόχο. Τις προηγούμενες μέρες φορτηγά έφεραν πυρομαχικά και τα ξεφόρτωσαν εκεί. Νομίζω ότι εκείνα τα πυρομαχικά ενίσχυσαν την έκρηξη από τη βόμβα. Όταν τέλειωσε το κακό ήρθε ο Μακάριος. Ήρθε εδώ στο σπίτι μας. Του έδειξα τα μυαλά στους τοίχους και τα αίματα»… Κοινό χαρακτηριστικό και των τριών το γεγονός ότι αφηγούνται με τέτοιο τρόπο τα γεγονότα εκείνης της κόλασης λες και την ξαναζούνε καθημερινά.
Πέντε και πλέον φορτηγά με μπάζα, φυτά και άλλα αντικείμενα μετακινήθηκαν για να καθαρίσει ο χώρος της ανασκαφής.
Επί εδάφους ηρώων
Ευρισκόμενος στο χώρο εκείνο του νοσοκομείου Παχυάμμου, ένιωσα μια γαλήνη παράξενη να με διαπερνά. Ήταν οι ψυχές που χάθηκαν εδώ; Ήταν ο σεβασμός που ενδείκνυται στο χώρο; Ήταν το τραύμα που είναι ακόμα ανοικτό; Ο χώρος ήταν γεμάτος μπάζα από τα συντρίμμια της οικοδομής και χρειάστηκαν κάμποσα φορτηγά για να τα μεταφέρουν. Καθαρίστηκε ο κρατήρας και η ευρύτερη περιοχή με μεγάλη προσοχή καθότι οι ναρκαλιευτές εντόπισαν υπολείμματα εκρηκτικών και πυρομαχικά ενώ εντοπίστηκαν και κάποια οστά. Η εκταφή, όπως είπε και ο Επίτροπος Φώτης Φωτίου, στις 9 Οκτωβρίου στον ίδιο χώρο, εντάσσεται στα πλαίσια εκταφών και αναγνώρισης λειψάνων της Κυπριακής Δημοκρατίας και στοχεύει στο να δοθούν, εάν μπορούμε να εντοπίσουμε, απαντήσεις στις οικογένειες των πεσόντων, μια από τις οποίες μέχρι τώρα δεν της έχουν παραδοθεί οποιαδήποτε λείψανα για ταφή.
Πρόκειται, όπως γράψαμε στην αρχή του κειμένου, για την οικογένεια του Γιώργου Εικοσάρη από το Δάλι. Ποιοι όμως βρίσκονταν στον νοσοκομείο; Ο γιατρός Αντωνιάδης σημειώνει ότι, την Κυριακή 9 Αυγούστου 1964, οι βομβαρδισμοί ξεκίνησαν από τις 10:30 π.μ. και προσθέτει: «Το νοσοκομείο Παχυάμμου κατεδαφίζεται από μια ναπάλμ. Ό,τι υπήρχε εξαφανίστηκε και ο τόπος μεταβλήθηκε σε μια τάφρο 3-4 μέτρα βάθος και 4-5 μέτρα πλάτος. Ούτε καν ξεχώριζε ότι εκεί προηγουμένως ήταν μια καινούργια μονοκατοικία. Εκείνη την ώρα στο νοσοκομείο βρίσκονταν ο εξάδελφός μου γιατρός Δημήτρης Μαυρογένης και οι τραυματιοφορείς μέλη της Διμοιρίας Υγειονομικού: Πανίκος Παστίδης, Χριστόδουλος Αργυρού, Κωστάκης Πενταλιώτης και Ανδρέας Χρυσοστόμου. Όλοι αυτοί βρήκαν ακαριαίο θάνατο. Τα κορμιά τους είχαν σχεδόν πολτοποιηθεί και είχαν καταστεί αγνώριστα. Το σώμα του γιατρού Μαυρογένη είχε πολτοποιηθεί και το κεφάλι είχε φύγει από το κορμί. Τον ξεχωρίσαμε από τα παπούτσια του κι ένα επίδεσμο που κρατούσε στο χέρι. Σε απόσταση 50-60 μέτρων, βρήκαμε και κομμάτια άλλων σκοτωμένων. Δύο μέρες μετά βρήκαμε κάπου εκεί κι ένα ολόκληρο χέρι. Ήταν του Κωστάκη Πενταλιώτη. Αναγνωρίστηκε από ένα δακτυλίδι και μια βέρα που είχαν το όνομα της συζύγου του.
Ηλίας Στυλιανού: Νομίζω βομβάρδισαν το νοσοκομείο διότι δίπλα ήταν ένα τεθωρακισμένο με τροχούς ενώ τις προηγούμενες μέρες ξεφόρτωσαν εκεί πυρομαχικά.
Βγήκε ζωντανός από την κόλαση
Οι Λεωνίδας Νικολάου και Ηρακλής Χρίστου θυμούνται ότι από τα συντρίμμια του νοσοκομείου βγήκε ζωντανός ένας άνθρωπος που πήγε σε ένα σπίτι εκατό μέτρα πιο κάτω για να προστατευθεί, μέχρι που τον πήγαν για περίθαλψη σε νοσοκομείο. Και οι δυο τον θυμούνται να πηγαίνει κάθε χρόνο, μισό αιώνα τώρα στο ετήσιο μνημόσυνο. Τα τελευταία χρόνια δεν τον έχουν δει, λέει…
Των αποφάσεων του Υπουργικού για να ξεκινήσει η εκταφή, σύμφωνα με τον Επίτροπο Προεδρίας Φώτη Φωτίου, προηγήθηκε μια μεγάλη προσπάθεια και από τον ίδιο τον υπεύθυνο της ανασκαφής τον κ. Ξενοφώντα Καλλή (στη φωτογραφία με την ομάδα του) για να συλλεχθούν όλες οι πληροφορίες που είχαν και οι υπηρεσίες του Κράτους αλλά οργανώσεις και οικογένειες των συγγενών.
Εκείνος που ως εκ θαύματος σώθηκε ήταν ο νοσοκόμος μονάδος Κωνσταντίνος Σωκράτους, όπως καταγράφεται στη μαρτυρία του, στο βιβλίο του Λούη Λοΐζου «Τηλλυριά, Αύγουστος 1964- Μαρτυρίες»: «Δεν είχα καλά-καλά προλάβει να αναλάβω καθήκοντα πριν το μεγάλο κακό. Μια ώρα μετά που είχα παρουσιαστεί, η ώρα 11 το πρωί της Κυριακής (09/08/1964), ακούσαμε να πλησιάζουν τα πρώτα αεροπλάνα και τις πρώτες εκρήξεις πολύ κοντά στο νοσοκομείο. Ο γιατρός Δημ. Μαυρογένης μας φώναξε: «Παιδιά καλυφθείτε μας βομβαρδίζει η τουρκική αεροπορία».
Τρέξαμε όλοι και πέσαμε για μεγαλύτερη ασφάλεια στα ριζά των τοίχων του νοσοκομείου. Όπως είχα πέσει μπορούσα να κοιτάξω το παράθυρο. Είδα να πέφτουν δύο «βαρέλια» από ένα πολεμικό αεροπλάνο. Τίποτα άλλο δεν θυμάμαι. Ούτε που άκουσα τις εκρήξεις. Όταν συνήλθα, κατάλαβα ότι ήμουν θαμμένος κάτω από τα ερείπια του νοσοκομείου. Δεν μπορούσα να προσδιορίσω το χρόνο, να υπολογίσω πόσες ώρες από τη στιγμή που μας είχαν βομβαρδίσει. Άκουσα μια φωνή μέσα από τα ερείπια που καλούσε σε βοήθεια. Άρχισα κι εγώ να φωνάζω «βοήθεια», αλλά φαίνεται η καταστροφή ήταν πλήρης. Κανένας δεν υπήρχε εκεί κοντά που θα μπορούσε να μας βοηθήσει. Η φωνή που καλούσε σε βοήθεια άρχισε σιγά-σιγά να αδυνατίζει, μέχρι που άκουσα τον επιθανάτιο ρόγχο του ανθρώπου που πέθανε αβοήθητος, θαμμένος μέσα στα χαλάσματα του νοσοκομείου. Και ήταν τόσο κοντά μου… Όπως ήμουν ξαπλωμένος, θαμμένος ουσιαστικά κάτω από τα χαλάσματα του νοσοκομείου, τα ένιωθα να μου πιέζουν το στήθος.
Λεωνίδας Νικολάου: Τα κομμάτια των θυμάτων του νοσοκομείου διασκορπίστηκαν στα γύρω χωράφια. Εγώ είχα μαζέψει 2-3 κουβάδες.
Οι πόνοι σε ολόκληρο το κορμί μου ήταν αφόρητοι. Κατάλαβα πως έπρεπε να δράσω, να κάνω κάτι αν δεν ήθελα να έχω την τύχη του ανθρώπου που πέθανε αβοήθητος πριν από λίγο και βρισκόταν σχεδόν δίπλα μου. Η πρώτη μου σκέψη ήταν ο προστάτης άγιος του χωριού μου Άγιος Ανδρόνικος. Προσευχήθηκα με θέρμη, με όλη τη δύναμη της ψυχής μου. Την ίδια στιγμή σαν από θαύμα, κατάλαβα πως το αριστερό μου χέρι βγήκε από τα χαλάσματα. Σπρώχνοντας με όλη τη δύναμη που μου είχε απομείνει, μπόρεσα τελικά να βγω ζωντανός έξω από τα χαλάσματα. Κατάλαβα πως ήταν ήδη απόγευμα.
Έριξα μια γρήγορη ματιά γύρω μου. Όλη η περιοχή γύρω από το νοσοκομείο καιγόταν. Τρεις βόμβες σαν αυτές που είχα δει να πέφτουν από το τουρκικό αεροπλάνο, καίγονταν μετατρέποντας τον τόπο σε κόλαση». Ο Σωκράτους, πολυτραυματίας όπως ήταν, κινήθηκε προς την κατεύθυνση που υπήρχαν σπίτια, όπου σε ένα σπίτι βρήκε δύο γνωστούς του στρατιώτες, «ο ένας ήταν ο Καραγιώργης από τη Λάρνακα. Μόλις τους είδα έχασα τις αισθήσεις μου». Ο Σωκράτους κατέληξε στο νοσοκομείο Λεμεσού όπου νοσηλεύθηκε για 35 μέρες. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Σωκράτους, «στο νοσοκομείο εκτός από τον γιατρό Δημήτρη Μαυρογένη γνώρισα δύο νοσοκόμους και 9 τραυματισμένους στρατιώτες. Ήμασταν δηλαδή συνολικά 13 άτομα στο νοσοκομείο. Ο μόνος τραυματίας που θυμάμαι ήταν ο στρατιώτης Εικοσάρης από το Δάλι που υπηρετούσε και αυτός στο 216 Τάγμα Πεζικού».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
