ΚΛΕΙΣΙΜΟ
Loading...
 

Τι «είδαν» οι Γερμανοί κατακτητές στη Ελλάδα

Καθώς οι βετεράνοι του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου φεύγουν από τη ζωή, τα άλμπουμ και οι φωτογραφίες τους γίνονται διαθέσιμα σε συλλέκτες ή ιστορικούς

Kathimerini.gr

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΒΕΒΗΣ*

Τα τελευταία χρόνια, τόσο οι ιστοριογράφοι και ερευνητές όσο και οι συλλέκτες έστρεψαν το ενδιαφέρον τους από τις φωτογραφίες των επίσημων αρχείων σε έναν άλλο τύπο φωτογραφιών, αυτές που οι ίδιοι οι «ανώνυμοι» στρατιώτες τράβηξαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Αυτές οι φωτογραφίες θα λέγαμε ότι καταγράφουν τη «μικρή εικόνα», σε αντίστιξη με αυτό που συνηθίζουμε να αποκαλούμε «μεγάλη εικόνα» του Πολέμου, αλλά είναι μικρές και με έναν κυριολεκτικό τρόπο, αφού τις συναντάμε συνήθως σε διαστάσεις 6x9 εκατοστών – το μέγεθος της φωτογραφίας που μπορούσε κάποιος να φυλάει στο πορτοφόλι του. Η μελέτη των φωτογραφιών αυτών έρχεται να συμβάλει στην κατανόηση και αξιολόγησή μας για πτυχές του πολέμου, αλλά και να διευρύνει και τους ορίζοντες άλλων ανθρωπιστικών επιστημών, όπως η κοινωνική ανθρωπολογία. Καθώς οι βετεράνοι του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου φεύγουν από τη ζωή, τα άλμπουμ και οι φωτογραφίες τους γίνονται διαθέσιμα σε συλλέκτες ή ιστορικούς.

Φάλαγγα της Λουφτβάφε σε κάποια σύντομη στάση για ξεκούραση και οδηγίες. Σε ένα από τα φορτηγά έχει αναρτηθεί ως λάφυρο μία ελληνική σημαία, ενώ τη μάσκα του οχήματος «διακοσμεί» ένα βρετανικό κράνος. Η κάθοδος των Γερμανών στην Ελλάδα έγινε υπό συνθήκες θριάμβου.

Ο συντριπτικά μεγαλύτερος όγκος τέτοιων φωτογραφιών προέρχεται από τους Γερμανούς, αφού οι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί –κυρίως της Βέρμαχτ, αλλά όχι μόνο– παρήγαγαν τεράστιο αριθμό φωτογραφιών. Ενας βασικός λόγος γι’ αυτό είναι ότι η φωτογραφία ως δραστηριότητα αναγνωριζόταν από το ναζιστικό καθεστώς ως ένα από τα ευγενή «χόμπι», με τους Γερμανούς να ενθαρρύνονται να δημιουργούν άλμπουμ. Μην ξεχνάμε επίσης ότι γερμανικές εταιρείες φωτογραφικών μηχανών, όπως οι Leica και Agfa, βρίσκονταν στη τεχνολογική πρωτοπορία της εποχής, ενώ για τον μέσο Γερμανό η κατοχή μιας μηχανής δεν ήταν ακριβή πολυτέλεια.

Κάποιοι Γερμανοί δημιούργησαν φωτογραφίες που διαθέτουν ιδιαίτερη αισθητική, όπως η συγκεκριμένη. Είναι τραβηγμένη από πιλότο της Λουφτβάφε, ο οποίος υπηρετούσε στον Σκαραμαγκά και δείχνει υδροπλάνο τύπου Blohm & Voss BV 138 να προσεγγίζει την περιοχή το σούρουπο.ΣΥΛΛΟΓΗ Γ. ΒΕΒΗ

Τα άλμπουμ που οι Γερμανοί είχαν ήδη ξεκινήσει να δημιουργούν προπολεμικά, εμπλουτίστηκαν σταδιακά με εικόνες από τη στρατιωτική ζωή. Οι γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις κινήθηκαν κυρίως από ξηράς (οδικώς ή σιδηροδρομικώς) στην Ευρώπη, κάτι που επέτρεπε στους στρατιώτες να φέρουν και τη μηχανή τους ανάμεσα στον υπόλοιπο εξοπλισμό. Και φυσικά, όσο οι γερμανικές δυνάμεις προελαύνουν, τουλάχιστον τα χρόνια 1939-41, κάθε Γερμανός στρατιώτης θέλει να στείλει ως ενθύμιο στην οικογένειά του μια εικόνα του ως κατακτητή σε κάποια ξένη, μακρινή πόλη.

 

Εξωτικό είδος για τους περισσότερους Γερμανούς, ο κλασικός γαϊδαράκος της ελληνικής επαρχίας μπαίνει στο επίκεντρο. Σύμφωνα με τον στρατιώτη που τράβηξε τη φωτογραφία στη Θήβα, «αυτό φαίνεται ότι είναι το συνηθέστερο μέσο μετακίνησης στη χώρα».ΣΥΛΛΟΓΗ Γ. ΒΕΒΗ

Οσοι δεν είχαν δική τους μηχανή, βασίζονταν συνήθως σε συναδέλφους της μονάδας τους, ενώ μια άλλη λύση ήταν η αγορασμένη φωτογραφία («Kaufbild»), που μπορούσαν να προμηθευτούν από φωτογραφεία της πατρίδας τους, τα οποία παρήγαγαν αντίγραφα από φιλμ άλλων στρατιωτών ακόμη και μετά το 1945. Kυρίως από τη δεκαετία του 1960 και ύστερα, όταν πέρασε η φάση της αυστηρής αποναζιστικοποίησης, δημιουργήθηκε ένα δίκτυο ανταλλαγών που βρήκε κάλυψη πίσω από «αθώες» μικρές αγγελίες φυσιολατρικών και ταξιδιωτικών περιοδικών. Ως τύπος φωτογραφίας, η συνηθέστερη –αλλά μάλλον και η πιο αδιάφορη ιστορικά– είναι τα πορτρέτα των ίδιων των Γερμανών στρατιωτών. Εκτός από αυτά, φωτογραφίζουν τα τοπία και τους ανθρώπους των χωρών που διασχίζουν, είτε συμμαχικών, όπως η Ρουμανία και Βουλγαρία, είτε κατακτημένων, πολύ συχνά δε τον θάνατο και τις καταστροφές που συναντούν. Ως στρατός κατοχής πια, καταγράφουν σε φιλμ τις δραστηριότητές τους στα στρατόπεδα και έξω από αυτά, τα μνημεία και τοπόσημα των πόλεων αλλά και απλά κτίρια, συχνά αυτά που έχουν επιτάξει ως κατοικίες και γραφεία, τους ντόπιους πληθυσμούς με τους οποίους έρχονται σε επαφή και πολλά θέματα της καθημερινής ζωής.

Από το 1942 εμφανίζεται ένα νέο, μάλλον αμφίβολης αισθητικής, φωτογραφικό προϊόν. Η εικόνα του στρατιώτη σε φωτομοντάζ με την Ακρόπολη, κάποιο αγαπημένο πρόσωπο ή ένα πέταλο-σύμβολο τύχης. Συνήθως τα δημιουργούν φωτογράφοι της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, έχουν όμως εντοπιστεί και αλλού. ΣΥΛΛΟΓΗ Γ. ΒΕΒΗ

Πέρα από τις αδιάφορες φωτογραφίες «τουριστικού» χαρακτήρα, τα μνημεία και τα πορτρέτα, πολλές λήψεις συνιστούν ένα μικρό «θησαυρό», αφού καταγράφουν σκηνές της καθημερινότητας με λαογραφικό ή ανθρωπολογικό ενδιαφέρον ή ακόμη κτίρια ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής αξίας και λιγότερο γνωστά σημεία των πόλεων, για τα οποία δεν έχουν διασωθεί άλλες λήψεις σε επίσημα ή οργανωμένα αρχεία. Οι συνοδευτικές σημειώσεις των ίδιων των στρατιωτών στην πίσω όψη των φωτογραφιών ή στις σελίδες των άλμπουμ, αφενός, δίνουν συχνά πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες, αφετέρου, αποκαλύπτουν πολλά για τη στάση των Γερμανών απέναντι στους τόπους και στους λαούς που κατακτούσαν.

Ξέγνοιαστες ώρες στο Εθνικό Κολυμβητήριο με φόντο την Αρδηττού. Για μεγάλο διάστημα, η στάθμευση στην Ελλάδα αποτελούσε για πολλούς Γερμανούς «ευχάριστη» περίοδο, ειδικά αν σκεφτούμε ότι οι εναλλακτικές ήταν οι ακραίες συνθήκες της Βόρειας Αφρικής ή της Σοβιετικής Ενωσης.ΣΥΛΛΟΓΗ Γ. ΒΕΒΗ

Παιδιά και αρχαιολογικοί χώροι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος

Οι θεματικές που συναντάμε στις φωτογραφίες που προέρχονται από την Ελλάδα δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από εκείνες άλλων χωρών. Οι πρώτες εικόνες από την Ελλάδα που βρίσκουν θέση στις συλλογές ή στις σελίδες των άλμπουμ των στρατιωτών είναι αυτές που βγαίνουν ήδη στις 6 Απριλίου στη Γραμμή Μεταξά. Οι εικόνες των Ελλήνων στρατιωτών που προσπαθούν να γυρίσουν στα σπίτια τους πεζή, συχνά τραυματίες και ρακένδυτοι, είναι από τις πιο συγκλονιστικές εικόνες που αποτυπώνονται αυτές τις πρώτες μέρες μετά την εισβολή.

Καθώς η γερμανική προέλαση προς Νότο συνεχίζεται, οι στρατιώτες δεν παραλείπουν να φωτογραφίσουν όσα συναντούν στον δρόμο τους: βουνά και ποτάμια, εγκαταλελειμμένα ή/και κατεστραμμένα αεροπλάνα, άρματα μάχης, πυροβόλα, φορτηγά κ.λπ., συνηθέστερα συμμαχικά αλλά ενίοτε και γερμανικά, κατεστραμμένες γέφυρες και κτίρια, σορούς νεκρών και τάφους.

Οι ορθόδοξοι ιερείς τραβούσαν την προσοχή των Γερμανών και συχνά αναγκάζονταν να σταθούν για να φωτογραφηθούν κατ’ απαίτησή τους. Ιδια αντιμετώπιση είχαν συναντήσει νωρίτερα και οι συνάδελφοί τους στη φιλική για τον Αξονα Βουλγαρία. ΣΥΛΛΟΓΗ Γ. ΒΕΒΗ

Εντύπωση τους κάνουν οι άνθρωποι, ειδικά αυτοί της υπαίθρου: οι γυναίκες με τις τοπικές φορεσιές, οι γέροντες και πένητες αγρότες, τα ξυπόλητα παιδιά, οι ρασοφόροι ιερείς, οι χωροφύλακες, οι πλανόδιοι έμποροι, οι Ρομά, οι ζητιάνοι, οι Εύζωνοι της (τότε) Βασιλικής Φρουράς, οι άνθρωποι της αγοράς στις μεγάλες πόλεις. Ανάμεσα στα πιο δημοφιλή θέματα είναι τα παιδιά. Τα περισσότερα εκδηλώνουν με αθωότητα την περιέργειά τους για τις στολές ή τις μηχανές, πλησιάζουν για να ζητήσουν ένα κομμάτι ψωμί, μία σοκολάτα ή μία τσίχλα και βλέπουν ως αστείο το να ποζάρουν με το τσιγάρο στο στόμα ή ενώ γυαλίζουν τις μπότες των στρατιωτών.

Η οδός Αθηνάς και υπαίθριοι μικροπωλητές με φόντο το δημαρχείο Αθηνών. Οι εικόνες αυτές είναι αρκετά συνηθισμένες ανάμεσα στις συλλογές των Γερμανών στρατιωτών, που φαίνεται να βρίσκουν την εμπειρία διασκεδαστική, ενώ αργότερα σχολιάζουν με δηκτικό τρόπο και τη δράση των μαυραγοριτών. ΣΥΛΛΟΓΗ Γ. ΒΕΒΗ

Η αγάπη για την αρχαία Ελλάδα –είτε πραγματική είτε επιβεβλημένη άνωθεν– φέρνει πολλούς από τους Γερμανούς στους αρχαιολογικούς χώρους της πρωτεύουσας. Κάποιοι ανώτεροι αξιωματικοί που έχουν τη δυνατότητα, κάνουν εκδρομές στους Δελφούς, στην Επίδαυρο και στις Μυκήνες, ενώ όσον αφορά τη Θεσσαλονίκη, ο Λευκός Πύργος, η Λεωφόρος Νίκης, η Αψίδα του Γαλερίου και τα κάστρα στην Ανω Πόλη είναι τα κύρια σημεία ενδιαφέροντος. Σε όλους τους παραπάνω χώρους βρίσκονται αρκετοί υπαίθριοι φωτογράφοι, οι οποίοι δημιουργούν συνήθως πορτρέτα, τα οποία τυπώνονται σε χαρτί καρτ ποστάλ, ενώ από το 1942 εμφανίζονται και κάρτες με φωτομοντάζ, που περιλαμβάνουν αγαπημένα πρόσωπα, πέταλα-σύμβολα καλής τύχης και άλλα παρόμοια. 

Η οδός Αθηνάς και υπαίθριοι μικροπωλητές με φόντο το δημαρχείο Αθηνών. Οι εικόνες αυτές είναι αρκετά συνηθισμένες ανάμεσα στις συλλογές των Γερμανών στρατιωτών, που φαίνεται να βρίσκουν την εμπειρία διασκεδαστική, ενώ αργότερα σχολιάζουν με δηκτικό τρόπο και τη δράση των μαυραγοριτών. ΣΥΛΛΟΓΗ Γ. ΒΕΒΗ

Τα «σκληρά» θέματα

Ανάμεσα σε αυτό το πλούσιο υλικό, είναι δυσεύρετα αυτά που συνήθως χαρακτηρίζουμε «σκληρά» θέματα: οι νεκροί από την πείνα στους δρόμους, οι εκτελέσεις, οι οργανωμένες καταστροφές για αντίποινα. Αν και στις δύο τελευταίες περιπτώσεις η φωτογράφιση ήταν πραγματικά απαγορευμένη για προφανείς λόγους, όσον αφορά την καθημερινή ζωή δεν φαίνεται να υπήρχε κάποια επίσημη απαγόρευση φωτογράφισης ή λογοκρισία, όπως αποδεικνύει ο τεράστιος όγκος φωτογραφιών που υπάρχει. Την έλλειψη σχετικού υλικού όμως θα έπρεπε να την αποδώσουμε περισσότερο σε μία επιλογή των ίδιων των στρατιωτών να αποστρέφουν το βλέμμα από τις χειρότερες εικόνες του πολέμου, παρά σε κάποια απαγόρευση. Οσο δε για λογοκρισία στα φωτογραφεία, θα ήταν μάλλον ανεφάρμοστη πρακτικά, αφού τίποτα δεν εμπόδιζε κάποιον στρατιώτη να κρατήσει ένα φιλμ για εμφάνιση στην πατρίδα του. Αυτό μάλιστα συνέβαινε στην πράξη πολύ τακτικά, με αποτέλεσμα να εμφανίζονται συχνά λάθη στον σχολιασμό και ιδίως στις τοποθεσίες που σημειώνονται. Γι’ αυτό και οποιαδήποτε επεξεργασία και χρήση του υλικού απαιτεί ενδελεχή έρευνα και προσεκτική τεκμηρίωση.

Ο Λευκός Πύργος με τα ζωγραφισμένα σπίτια (για απόκρυψη από τα αεροσκάφη) είναι από τα δημοφιλέστερα θέματα όσων Γερμανών είχαν την ευκαιρία να περάσουν έστω για λίγες ώρες από τη Θεσσαλονίκη, ενώ και οι πλανόδιοι φωτογράφοι ήταν πάντα παρόντες. ΣΥΛΛΟΓΗ Γ. ΒΕΒΗ

Μέχρι το 1942, για πολλούς Γερμανούς, πέρα από τα καθημερινά στρατιωτικά καθήκοντα, η παραμονή στη χώρα ήταν σχετικά «ήσυχη» ή ακόμα και «ευχάριστη», όπως παρατηρεί κανείς στις λεζάντες, σε αντίθεση με την πραγματικότητα που βίωναν οι συνάδελφοί τους στο Ανατολικό Μέτωπο ή στη Βόρεια Αφρική. Το 1943 φαίνεται να είναι και το σημείο καμπής όχι μόνο για την εξέλιξη του πολέμου, αλλά και για τη φωτογραφική παραγωγή. Οι συνθήκες δυσκολεύουν, η πίεση αυξάνεται και οι «τουριστικές» βόλτες στην Αθήνα λιγοστεύουν. Η εντατικοποίηση της δράσης των ανταρτικών οργανώσεων, ειδικά στην επαρχία, η συνθηκολόγηση της Ιταλίας, η απομείωση των δυνάμεων Κατοχής και η αντιστροφή των πολεμικών δεδομένων δεν αφήνουν ούτε χρόνο ούτε διάθεση στους Γερμανούς. Παράλληλα, φαίνεται ότι μειώνονται δραματικά και τα διαθέσιμα φωτογραφικά υλικά, ακόμα και αυτά που προορίζονται για τις μονάδες προπαγάνδας. Από τα μέσα του 1944 και μετά, οι φωτογραφίες αποτυπώνουν είτε κάποιες –όχι πολλές, είναι η αλήθεια– επιχειρήσεις εναντίον ανταρτών είτε έχουν τον χαρακτήρα καταγραφής των τελευταίων στιγμών πριν από την αναχώρηση/υποχώρηση. Είναι πάντως ενδιαφέρον ότι οι Γερμανοί στρατιώτες –όσοι τουλάχιστον αποσύρονται οργανωμένα και όχι εν μέσω σκληρών μαχών– δεν παραλείπουν να φωτογραφίσουν ακόμα και αυτή την ίδια την πορεία υποχώρησης από τις χώρες που εγκαταλείπουν προς την πατρίδα και το αβέβαιο μέλλον τους.

Τα παιδιά, με την αθωότητα και τη φυσική περιέργειά τους, πλησίαζαν πιο εύκολα τους Γερμανούς. Ιδιαίτερα τα χαμίνια του δρόμου πόζαραν ευχαρίστως γι’ αυτούς, με αντάλλαγμα λίγο ψωμί, μία σοκολάτα ή ακόμα και ένα τσιγάρο. ΣΥΛΛΟΓΗ Γ. ΒΕΒΗ

* Ο κ. Γεράσιμος Βέβης είναι δημοσιογράφος-ερευνητής και συλλέκτης.

 

 

ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ

Άλλα άρθρα συγγραφέα

Kathimerini.gr

Πολιτική: Τελευταία Ενημέρωση

Πώς ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος μπορούσε να «ευλογήσει» εθνικά τον βασιλιά Παύλο και τη βασίλισσα Φρειδερίκη μετά τον Β΄ Παγκόσμιο ...
Του Ανδρέα Χατζηκυριάκου
 |  ΠΟΛΙΤΙΚΗ