Καθημερινά ακούμε για «κλιματική αλλαγή», για την υπερθέρμανση του πλανήτη που μας απειλεί. Σήμερα, μάλιστα, όλο και συχνότερα η «αλλαγή» αντικαθίσταται από την «κλιματική κρίση». Πρόκειται άραγε για φυσικό φαινόμενο, μιας που αλλαγές συνέβησαν πολλές φορές στο παρελθόν, ή μήπως αποτελεί τη σημαντικότερη απειλή για το περιβάλλον και, εντέλει, τη ζωή μας; «Κλιματική αλλαγή» ονομάζεται συνοπτικά η απότομη και συνεχής άνοδος της θερμοκρασίας του πλανήτη μας εδώ και μερικές δεκαετίες. Παρότι κλιματικές αλλαγές συμβαίνουν ανέκαθεν, σταδιακές ή απότομες, συνήθως στο παρελθόν τα αίτια έπαυαν σύντομα τη δράση τους ή αλλιώς για χιλιάδες χρόνια το περιβάλλον παρέμενε σημαντικά υποβαθμισμένο.
Ξέρουμε πλέον ότι η τρέχουσα αύξηση της θερμοκρασίας οφείλεται σε ανθρώπινες δραστηριότητες, κυρίως στην έκλυση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα από την καύση ορυκτών καυσίμων και οργανικών υλών. Ίσως συμβάλλουν και άλλοι παράγοντες, όπως οι μεταβολές της ηλιακής δραστηριότητας κ.ά., αλλά όλα τα στοιχεία συγκλίνουν στο ότι η μερίδα του λέοντος ανήκει στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Μιλάμε πλέον για «κρίση», επειδή η ταχύτητα των αλλαγών είναι τεράστια, με σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομία, την υγεία και, γενικότερα, την ποιότητα ζωής των περισσότερων ανθρώπων. Αρκεί να αναφέρουμε τις όλο πιο συχνές και εκτεταμένες πλημμύρες, τα συχνότερα και εντονότερα ακραία καιρικά φαινόμενα (τυφώνες, καύσωνες, χιονόπτωση) και τις μεγα-πυρκαγιές, όλα συνέπειες της ταχύτατης κλιματικής μεταβολής. Φυσικά, δεν έχουμε περιθώριο, ούτε θέλουμε να ζήσουμε σε περιβάλλον ριζικά διαφορετικό από εκείνο στο οποίο εξελιχθήκαμε και μάθαμε να ζούμε.
Η απότομη κλιματική αλλαγή, βέβαια, έχει σοβαρές επιπτώσεις και για τους υπόλοιπους οργανισμούς με τους οποίους μοιραζόμαστε τον πλανήτη. Μπορεί οι άνθρωποι να αναζητούμε τεχνολογικές λύσεις για να τις αντιμετωπίσουμε, όμως τα εκατομμύρια άλλα είδη προφανώς δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα. Θεωρητικά, οι οργανισμοί θα μπορούσαν να προσαρμοστούν στις περιβαλλοντικές μεταβολές μέσα από: α) Εξελικτικές αλλαγές, δηλαδή την επιλογή παραλλαγών που αντεπεξέρχονται καλύτερα στην αυξημένη θερμοκρασία και ξηρασία. Για τη συντριπτική πλειονότητα των ειδών, όμως, οι εξελικτικές αλλαγές απαιτούν χιλιάδες χρόνια, άρα δεν υπάρχει χρόνος να συμβούν, β) Μετακινήσεις σε ευνοϊκότερες περιοχές. Όσα μπορούν να το αλλάξουν τη γεωγραφική τους εξάπλωση, αναμένεται να μετακινηθούν είτε σε μεγαλύτερα υψόμετρα είτε σε μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη. Ωστόσο, δεν προσφέρεται πάντοτε τέτοια δυνατότητα. Η Κύπρος, ας πούμε, δεν έχει ψηλότερες κορφές για τους οργανισμούς που ζουν μόνο στις κορυφές του Τροόδους ούτε και μπορούν όλοι να φύγουν από τα όρια του νησιού. Άρα, κινδυνεύουν να εξαφανιστούν και γ) Αλλαγές στη συμπεριφορά. Αυτές συμβαίνουν γρηγορότερα από τις εξελικτικές αλλά μόνον όταν το επιτρέπει η βιολογία των οργανισμών. Κλασικό παράδειγμα προσφέρουν τα φυτά που ανθούν νωρίτερα την άνοιξη, αλλά ταυτόχρονα η αναπαραγωγή τους εξαρτάται από επικονιαστές, δηλαδή έντομα ή πουλιά που μεταφέρουν γύρη από άνθος σε άνθος. Οπότε, για να έχει αποτέλεσμα η πρώιμη άνθηση, πρέπει να συγχρονίζεται με αντίστοιχες μεταβολές στον κύκλο ζωής των επικονιαστών, κάτι αβέβαιο. Έτσι, η αλληλεπίδραση φυτών-επικονιαστών συχνά διαταράσσεται, οδηγώντας φυτά και έντομα σε εξαφάνιση. Ας μην ξεχνάμε πως 80% των καλλιεργειών μας εξαρτάται από την επικονίαση μέσω εντόμων.
Οι ειδικοί εκτιμούν τον αριθμό των ειδών που κινδυνεύουν με εξαφάνιση τα επόμενα 50 χρόνια στο 1/3 των ειδών της Γης! Σε νησιά, ιδίως στα πιο ευάλωτα στην κλιματική αλλαγή, όπως η Κύπρος, το ποσοστό είναι ακόμα υψηλότερο.
Είναι, όμως, η κλιματική αλλαγή ο σημαντικότερος κίνδυνος για τα είδη και το περιβάλλον; Αν, δηλαδή, την αντιμετωπίζαμε αποτελεσματικά, θα μπορούσαμε να κοιμηθούμε ήσυχοι; Δυστυχώς, όχι! Η ανάδειξη της κλιματικής αλλαγής ως τον κύριο στόχο των περιβαλλοντικών προσπαθειών μας συχνά υπονομεύει τις προσπάθειες αντιμετώπισης άλλων σοβαρών αιτίων υποβάθμισης του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής. Στην πραγματικότητα, η κλιματική αλλαγή επιδεινώνει τις επιπτώσεις πολλών άλλων παρεμβάσεών μας. Η αποτέφρωση και η αποψίλωση των δασών, ας πούμε, προχωρούν ταχύτατα εξυπηρετώντας άλλα συμφέροντα και απλώς διευκολύνονται από την κλιματική αλλαγή. Ακόμα και οι εμπρησμοί από «αμέλεια» οφείλονται εντέλει σε αλόγιστους τρόπους ανάπτυξης. Οι πυρκαγιές κι οι αποψιλώσεις, πάλι, ενισχύουν την κλιματική αλλαγή αφού η καύση απελευθερώνει διοξείδιο του άνθρακα και η απώλεια δάσους μειώνει τη δέσμευσή του από τα δέντρα. Αντίστοιχα, πολλές επιπτώσεις του κατακερματισμού ή της εξάλειψης φυσικών βιοτόπων για σκοπούς «ανάπτυξης» και οικιστικής επέκτασης, όπως η πληθυσμιακή μείωση πολλών ειδών, η διάβρωση του εδάφους, η αυξημένη πιθανότητα πανδημιών κ.λπ., ενισχύονται από την κλιματική αλλαγή, καθώς αυξάνεται η ξηρασία, αλλάζει το τοπικό κλίμα, εξασθενούν φυσικές άμυνες και πιέζονται περισσότερο οι πληθυσμοί που είναι πλέον πιο εκτεθειμένοι στην αυξημένη θερμοκρασία.
Εν κατακλείδι, η κλιματική κρίση, επιπλέον των άμεσων καταστροφών που επιφέρουν τα ακραία καιρικά φαινόμενα, είναι σημαντικός αποσταθεροποιητικός παράγοντας που ενισχύει καταστροφές που προκαλούμε στο περιβάλλον μέσα από πλήθος άλλων ενεργειών μας. Καταστροφές, που συχνά επιστρέφουν και σε μας. Έτσι, η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης επιβάλλει να δράσουμε άμεσα προς όλες τις κατευθύνσεις. Η προστασία της βιοποικιλότητας, η αλλαγή του τρόπου ζωής ώστε να μειωθεί το αποτύπωμά μας στη φύση, η ορθολογική επέκταση μη καταστροφικών πηγών ενέργειας και η ανάπτυξη τεχνολογίας που βελτιώνει την ποιότητα ζωής χωρίς να καταστρέφει την υπόλοιπη φύση, είναι άρρηκτες συνιστώσες των δράσεων αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Χωρίς αυτές, ακόμα κι αν αύριο σταματούσαν οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, η υποβάθμιση της φύσης και της ποιότητας ζωής μας θα συνέχιζε ακάθεκτη.
Ο κ. Σπύρος Σφενδουράκης είναι καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας στοΤμήμα Βιολογικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Κύπρου.
