Ανάμεσα στις μεγάλες περιπέτειες που γνώρισε το Έθνος των Ελλήνων στην απέραντη ιστορία του, η περιπέτεια που είχε στην αρχή του ΙΘ΄ αιώνα ήταν η πιο περίεργη: Ελευθερωμένος ο λαός από τα εξωτερικά δεσμά του ξένου κυρίαρχου, υποδουλώθηκε σε εσωτερικά δεσμά, που ο ίδιος έβαλε στο εαυτό του! Από κάποιες άτυχες συμπτώσεις, ο ελεύθερος βίος του νέου ελληνικού κράτοyς, άρχισε εμπνευσμένος με ιδέες που αγνοούσαν τη φύση του λαού. Του ελληνικού λαού! Με ιδέες που για να τον «εξυψώσουν» τάχα, του στερούσαν τους ζωντανούς χυμούς, της ελληνικής του προσωπικής ζωής. Χωρίς να κατανοούν οι εμπνευστές των ιδεών αυτών τη φύση του λαού, θεωρώντας ακόμα δεδομένο ότι η ως τότε ζωντανή ελληνική παράδοση ήταν ουδέν άλλο παρά «σκότος», αποφάσισαν πως ο μόνος τρόπος για να εξυψωθεί το νέο έθνος και να μπορεί να σταθεί μέσα στον χώρο της «λελαμπρισμένης» Ευρώπης, έπρεπε ο λαός συλλόβροτος να μπει σ’ ένα καράβι και να γυρίσει ξανά στην εποχή του Περικλή! Κι ήταν βέβαια αυτό τρανή απόδειξη, πως ούτε την εποχή του Περικλή δεν την κατανοούσαν.
Παρόλα αυτά μπήκε ο Ελληνισμός στο πλοίο. Και σε πρώτο στάδιο (χωρίς βέβαια ποτέ να υπάρξει δεύτερο) άρχισε να λέει νυφοκοκκόζωμον το ζεστό καφέ, που τον ξεκούραζε από τον κάματο της μέρας… Aλλά τα πλοία, όπως το ξέρει ο καθένας, δεν ταξιδεύουνε στον χρόνο. Και οι χιτώνες μιας δοξασμένης έστω εποχής, όταν τους φορέσει ο λαός που είναι ζωντανός, μόνο σαν σάβανα του έρχονται. Και ακόμα η γλώσσα του Αισχύλου σαν βγει από τον φυσικό της χώρο, μόνο γελοιοποίηση παθαίνει, με νυφοκοκκόζωμα και ρινόμακτρα και περιπόδια.
Το μοιραίο βέβαια δεν αποφεύχθηκε. Και η «πεφωτισμένη» εκείνη επιχείρηση του ΙΘ΄ αιώνα οδήγησε τον Νέο Ελληνισμό στην περιπλάνηση, την πιο μεγάλη της ζωής του. Αντί ο Νέος Ελληνισμός να ζει τη νέα φάση της ζωής του, ρομαντικά αυτοκτονούσε. Όπως τον Περικλή Γιαννόπουλο, με το δίδραχμο στην τσέπη για τον χάροντα…
Με τα θέματα, όσα συνθέτουν το πρόβλημα της περιπλάνησης του Νέου Ελληνισμού, θα ασχοληθεί αυτό το άρθρο. Δεν αποτελεί συστηματική μελέτη του προβλήματος. Θα το διαπιστώσει ο αναγνώστης, ότι απλώς θίγει, σπασμωδικά ίσως, διάφορες πλευρές του. Ίσως και με κάποια αγωνία. Δικαιολογημένη άλλωστε, γιατί ο χρόνος έχει πια στενέψει ασφυκτικά.
Όπως άλλωστε το απέδειξε και ο πρόσφατος εορτασμός των 200 χρόνων ελευθερίας του... Είναι συνεπώς καιρός νηφάλια να μελετήσει, και εκ των ένδον, τα προβλήματά του. Που στην ουσία είναι ένα: η παρουσία του ελληνικού φαινομένου μέσα στην ανθρώπινη Ιστορία. Η παρουσία λοιπόν του Ελληνισμού στην Ιστορία δεν είναι γεγονός φυλετικής ή εθνικιστικής σημασίας. Και παρόλο που και ως φυλή και ως έθνος έντονα σημαδεύει την Ιστορία με την παρουσία του την πολυσήμαντη, δεν είναι αυτά που χαρακτηρίζουν, ή κυριότερο ερμηνεύουν, το φαινόμενο της ιστορικής πορείας του. Κανένας αγώνας λαού για ελευθερία, ακόμα και ο πιο υπέροχος, δεν μπορεί από μόνος του να αιτιολογήσει τον αγώνα του πνεύματος να δημιουργήσει μίαν Αγιά Σοφιά ή ένα Παρθενώνα. Αντίθετα ο αγώνας αυτός του πνεύματος δίνεται και μπορεί να ερμηνεύσει και να φωτίσει τον άλλο με νέο νόημα.
Η ιστορική παρουσία του Ελληνισμού είναι φαινόμενο που έχει πνευματικές τις διαστάσεις του: Γεγονός δυναμικής πνευματικής ανέλιξης μέσα στον ιστορικό χρόνο. Χωρίς αυτό το βασικό γεγονός της πνευματικής του διάστασης ο Ελληνισμός, ούτε μπορούσε να επιζήσει, ούτε να ανελιχθεί μπορούσε, και να ζήσει σε τόσες και τόσο διαφορετικές ιστορικές στιγμές. Κι ούτε μπορούσε να δημιουργήσει μορφές πολιτισμού πρωτότυπες ο Ελληνισμός, σε τόσο διαφορετικές και διαλεκτικά αντίθετες εσχατολογικές τοποθετήσεις του ανθρώπινου πνεύματος, χωρίς το πνευματικό θεμέλιο στην εθνική του συγκρότηση.Αλλά κυρίως, και είναι ό,τι ακριβώς αγνοούσαν, οι τότε «πεφωτισμένοι» λόγιοί του, ακόμα και σε κατάσταση έσχατης δουλείας, μπορούσε να διαθέτει, όπως ανέκαθεν έκανε, πρόταση πολιτισμού, με πάντα πανανθρώπινο ενδιαφέρον: την κοινή ζωή των ελληνικών αυτοδιοίκητων κοινοτήτων, την λαϊκή του ποίηση και μουσική, και κυρίως τη θεολογία της λαϊκής του αρχιτεκτονικής, ακόμη και στα πιο απομακρυσμένα σημεία της πάλαι ποτέ αυτοκρατορίας του, με κυρίαρχο παράδειγμα την ορεινή Κύπρο.
Το πνευματικό αυτό θεμέλιο της ιστορικής πραγματικότητας του Ελληνισμού, δεν έχει καμμιά σχέση, ούτε με «εθνική» συνείδηση ή «κρατικά» σχήματα δυτικού τύπου, όπως φάνηκαν και άκμασαν στην φραγκοτευτονική Ευρώπη, αφ’ ότου η περιοχή αυτή του κόσμου, απόκτησε συνείδηση της ύπαρξής της. Η μόνη σχέση που είχανε ποτέ, είναι ότι έγινε προσπάθεια να επιβληθούν και στο Νέο Ελληνισμό. Η προσπάθεια αυτή συνθέτει το πρόβλημα του Νέου Ελληνισμού σήμερα. Διότι η επιβολή των σχημάτων αυτών, των ξένων προς την, κεκτημένη από αιώνος, φύση του ελληνικού λαού, στο νέο ελληνικό κράτος, απ’ την ανεξαρτησία του και ύστερα, δεν ήταν τίποτα άλλο παρά αλλοτρίωση θανάσιμη της εθνικής του ταυτότητας.
