Ενα από τα ζωτικά ερωτήματα που έθεσε η πανδημία είναι το μέλλον της εκπαίδευσης. Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, ο βασικός προβληματισμός δεν αφορά τον τρόπο διεξαγωγής των μαθημάτων, με φυσική παρουσία ή εξ αποστάσεως. Άλλωστε, ο τρόπος διεξαγωγής συνδέεται με τη μορφή της μετάδοσης των μαθημάτων και όχι με την ουσία της εκπαίδευσης.
Το μεγάλο ερώτημα που θέτει η πανδημία αφορά το είδος της παιδείας που χρειάζεται ο Άνθρωπος για να μπορέσει να ζήσει και να ευτυχίσει σε έναν κόσμο που μαστίζεται από πανδημίες και καταιγιστικές αλλαγές. Με άλλα λόγια, τι είδους εκπαίδευση χρειάζεται ένας νέος σήμερα για να επιβιώσει και να εργασθεί σε ένα περιβάλλον διαρκούς αλλαγής των όρων διαβίωσης και των κοινωνικών συνθηκών;
Αν υπάρχουν τρεις όροι με τους οποίους θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τις ανάγκες της νέας εποχής, όπως προέκυψαν μέσα από την εξέλιξη της πανδημίας, είναι η προσαρμοστικότητα, η ευρηματικότητα και η συνεργασία. Αυτές είναι και οι αρετές που χρειάζεται σήμερα το άτομο προκειμένου να αντεπεξέλθει με ικανοποιητικό τρόπο στο διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Ανταποκρίνεται, όμως, η διδασκαλία και η μάθηση σήμερα σε αυτό το αίτημα;
Ο Θωμάς Ακινάτης (1225-1274) έζησε, φοίτησε και δίδαξε σε ένα περιβάλλον άστατων και αδιαμόρ- φωτων ακόμη πολιτικών και κοινω- νικών συνθηκών εν μέσω πανδημιών χολέρας που αποδεκάτιζαν τον πλη- θυσμό της Ευρώπης του Μεσαίωνα. Σε αυτές τις συνθήκες, όπου το αύριο ήταν εξίσου αδιόρατο και αβέβαιο με το παρόν, ο «αγγελικός διδάκτωρ» (Doctor Angelicus), όπως τον απο- καλούσαν, με το σπουδαίο έργο του και την καταλυτική επίδρασή του στο φιλοσοφικό κίνημα του σχολα- στικισμού, συνέβαλε καθοριστικά στην έλευση μιας νέας εποχής.
Με το έργο του «Περί διδασκάλου» (Demagistro), ο Θωμάς μάς παρέδωσε ένα από τα σπουδαιότερα μαθήματα για την εκπαίδευση. Χρησιμοποιώντας αριστοτελική γλώσσα, ο φιλόσοφος εξηγεί ότι σκοπός της εκπαίδευσης δεν είναι η δημιουργία νοημοσύνης, η οποία είναι έργο του Θεού, αλλά η βελτιστοποίηση της χρήσης της. Όσο η νοημοσύνη παραμένει μια πολυδύναμη ικανότητα και δεν επιστρατεύεται για την επίλυση των πρακτικών προβλημάτων αυτού του κόσμου, δεν χρησιμεύει σε κανέναν, ούτε καν σε αυτόν που την κατέχει. Αυτό που προσανατολίζει την ανθρώπινη ευφυΐα και την καθιστά πρακτικά εφαρμόσιμη είναι η παίδευση μέσω της εμπειρίας και της συνήθειας στο πλαίσιο της καθημερινότητας, την οποία καλείται να διαμορφώσει από κοινού μαζί τους. Η επιστήμη, όμως, αποτελεί
κάτι περισσότερο και κάτι διαφορετικό από τις συνηθισμένες γνώσεις που αποκτά ο άνθρωπος μέσω της συμμετοχής του στην πολιτισμική καθημερινότητα μιας ανθρώπινης κοινότητας. Απαιτεί ειδικότερους θεσμούς, όπως η εκπαίδευση. Το ερώτημα που θέτει ο Θωμάς είναι το ακόλουθο: ποιος είναι ο καταλληλότερος δάσκαλος για να καλλιεργήσει και να διδάξει την επιστήμη;
Εφόσον η καθαρή νοημοσύνη προέρχεται από τον δημιουργό, η επιστήμη, για τον Θωμά, είναι μια δέσμη θεωρητικών και πρακτικών δεξιοτήτων εφαρμογής της που αποκτήθηκε μέσω της εμπειρίας. Επομένως η διαδικασία της μάθησης είναι μια καθαρά ανθρώπινη διαδικασία, την οποία και ονομάζουμε «διδασκαλία». Ένας από τους συνηθισμένους τρόπους να κατανοούμε τη διδασκαλία είναι ως μεταδοση της γνώσης από τον επαΐοντα, από αυτόν δηλαδή που κατέχει την εγγυημένη γνώση, στον αρχάριο, σε αυτόν δηλαδή που δεν την έχει. Αυτή όμως δεν είναι η θεώρηση του Θωμά. Κατά τον Θωμά, ούτε οι επαΐοντες γνωρίζουν, ούτε οι αρχάριοι αγνοούν. Αρκεί να σημειωθεί ότι στο De magistro, όταν ο Θωμάς διερωτάται αν ο άνθρωπος μπορεί να διδαχθεί από τους αγγέλους, απαντά αρνητικά. Μπορεί οι άγγελοι να είναι τα όντα που κατέχουν την απόλυτη γνώση και αλήθεια, όμως ο Θωμάς αμφισβητεί την ικανότητά τους να μεταδώσουν αυτή τη γνώση και την αλήθεια που την εδραιώνει, διότι η ανώτερη νοημοσύνη τους είναι ακατανόητη στους ανθρώπους. Το πρόβλημα έγκειται στον τρόπο με τον οποίο είναι διαμορφωμένη η νοημοσύνη των αγγέλων σε σχέση με αυτή των ανθρώπινων όντων. Αντίθετα με την καθαρή γνώση, η οποία δεν μπορεί να μεταδοθεί μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας, η εμπειρική γνώση μεταδίδεται μόνο στον βαθμό που μεταδίδεται ο τρόπος απόκτησής της. Οι άγγελοι, οι οποίοι δεν οφείλουν τη γνώση τους στην εμπειρία, αλλά σε κάποια μορφή μεταφυσικής εμφύτευσής της σε αυτούς, δεν μπορούν να την αναπαραγάγουν μεταδίδοντάς την στο ανθρώπινο γένος, διότι δεν μπορούν να αναπαραγάγουν τον τρόπο απόκτησής της, δηλαδή τη θεία επιφοίτηση. Αντίθετα, στο ερώτημα αν ένας άνθρωπος μπορεί να μάθει από τον εαυτό του, ο Θωμάς απαντά θετικά. Πώς, όμως, μπορεί κάποιος να περάσει από την άγνοια στη γνώση μόνος του; Η διαδικασία αυτοδιδασκαλίας και αυτοβελτίωσης είναι στην πραγματικότητα η μόνη δυνατή μέθοδος διδασκαλίας, ό,τι ο Θωμάς αποκαλεί «εφεύρεση» (in- ventio).
Ο Θωμάς μάς λέει στην ουσία ότι μόνο από τον εαυτό μας μπορούμε να μάθουμε, ότι είμαστε δηλαδή οι μόνοι ικανοί δάσκαλοι του εαυτού μας. Διδασκαλία στην ουσία δεν είναι η μεταφορά γνώσεων, αλλά η βελτίωση του γνωστικού μηχανισμού της μάθησης, της ικανότητας δηλαδή να δημιουργείς γνώση από τα ερεθίσματα του περιβάλλοντός σου, είτε αυτό είναι οικογενειακό, είτε φιλικό, είτε πολιτισμικό, είτε σχολικό, είτε πανεπιστημιακό. Η διαρκής αλληλεπίδραση παράγει νέες γνώσεις και προσαρμόζει άμεσα τις παλιές στις νέες συνθήκες.
