«Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο»
(Ντοστογιέφσκι, «Ο Ηλίθιος»)
«Η ασχήμια θα τον σκοτώσει»
(Ντοστογιέφσκι, «Οι Δαίμονες»)
Τα πάντα πλέον στη ζωή είναι ζήτημα αισθητικής και ηθικής. Είναι ζήτημα σύγκρουσης ανάμεσα στην ομορφιά και την ασχήμια. Παρ’ όλο που κάποιος δικαίως μπορεί να υποστηρίξει ότι αυτές οι αντίθετες απόψεις της πραγματικότητας είναι θέμα υποκειμενικό και εξαρτάται από το πώς ο καθένας τις αντιλαμβάνεται και τις αξιολογεί, εντούτοις υπάρχουν κάποια αντικειμενικά κριτήρια που δείχνουν ευδιάκριτα τι είναι όμορφο και τι άσχημο.
Για παράδειγμα: οι πανδημίες, οι ιμπεριαλιστικοί πόλεμοι, οι γενοκτονίες, οι εθνοκαθάρσεις, οι κατακτήσεις άλλων χωρών, οι πυρηνικοί εξοπλισμοί, η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, η ανισότητα, η φτώχια, η προσφυγιά, ο ρατσισμός, ο εθνικισμός, ο θρησκευτικός σκοταδισμός, η δικτατορία, το μίσος, το ψέμα, είναι ομορφιά ή ασχήμια; Ανάλογα με την απάντηση προσδιορίζεται η αισθητική και η ηθική κάθε ανθρώπου. Ο Ντοστογιέφσκι είδε με αυτόν τον κοινωνικό φακό την αντίθεση ανάμεσα στην ομορφιά και την ασχήμια και τις συνέδεσε με την ηθική, το καλό και το κακό. Το ζήτημα αυτό αν και διαχρονικό, σήμερα είναι πιο σύνθετο και πολύπτυχο διότι τέτοιος ακριβώς είναι και ο εξαιρετικά αντιφατικός κόσμος στον οποίο ζούμε. Θα προσπαθήσω με μερικά παραδείγματα να δείξω τη σύγχρονη αντίθεση ομορφιάς και ασχήμιας. Ομορφιά είναι η ειρηνική συνύπαρξη του ανθρώπου με τη φύση. Είναι η κλιματική αρμονία, οι τέσσερις εποχές, οι εναλλαγές χρωμάτων, κελαηδημάτων, αρωμάτων.
Είναι η αυτοκρατορία του «ήλιου του ηλιάτορα», όπως τον αποκαλούσε ο Ελύτης, η «Σονάτα του Σεληνόφωτος», όπως μυστηριακά μας ταξιδεύει ο Ρίτσος. Είναι η «θάλασσα η πλατιά» που έχει καρδιά, όπως τραγουδάει ο Χατζιδάκις και το «περιγιάλι το κρυφό» που «πάνω στην άμμο την ξανθή γράψαμε τ’ όνομά της» μαζί με τον Σεφέρη και τον Θεοδωράκη. Τώρα τον Απρίλη, μέσα στα επιτρεπτά όρια που σπάζουμε τον εγκλεισμό μας, αρκετοί βγαίνουν στον γύρο της γειτονιάς και εκπλήσσονται για πράγματα που προηγουμένως δεν έδιναν σημασία. Βλέπουν στους δρόμους και στις αυλές των σπιτιών σαν παρασημοφορημένους στρατιώτες σε παράταξη χαιρετισμού, ανθισμένες λεμονιές, πορτοκαλιές, κιτρομηλιές, ροδιές, τριανταφυλλιές, γιασεμιά, κόκκινα γεράνια και μοβ βουκεμβίλιες. Και ακούς το βουητό των μαυρόχρυσων μελισσών και τις κοιτάζεις να χορεύουν μέσα στις τούφες των ανθών, πίνοντας και ταυτόχρονα δωρίζοντας το νέκταρ της ζωής. Αυτή είναι η ομορφιά του Απρίλη. Μας την απαγγέλλει και ο Διονύσιος Σολωμός στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους»: «Ο Απρίλης με τον έρωτα χορεύουν και γελούνε... Μάγεμα η Φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη». Ομορφιά λοιπόν είναι ο αμόλυντος αέρας, οι πράσινες, καθαρές και συγυρισμένες πόλεις και γειτονιές, με ανθρώπους που έχουν συνείδηση πολιτισμού της Φύσης, που κατανοούν την αξία της, που θέλουν να χαίρονται τη φυσική και συναισθηματική μοσχοβολιά της.
Η ασχήμια όμως δεν το βάζει κάτω. Ο μηχανοποιημένος άνθρωπος θεωρώντας με έπαρση τον εαυτό του δαμαστή της φύσης, κατέβασε τη Μάνα-Γη από τον ιερό της θρόνο και τη μετέτρεψε «χωρίς λύπη, χωρίς περίσκεψη, χωρίς αιδώ» όπως έγραφε και ο Καβάφης στα «Τείχη» του, σε περιφερόμενη πόρνη του σύμπαντος. Με γνώμονα ότι τα κέρδη είναι πάνω από τη φύση, ο σύγχρονος «Homo consumens» κατά την έκφραση του Έριχ Φρομ, ο αδηφάγος άνθρωπος καταναλωτής, παρεμβαίνει αλόγιστα και ληστρικά στο φυσικό περιβάλλον, απομυζώντας τον πλούτο της γης και ρυπαίνοντας ουρανό, στεριά και θάλασσες. Έτσι, όπως τραγικά επισημαίνει και ο Νίκος Γκάτσος, «Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι και άγρια μέντα/ κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο/ τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα/ και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο... Εκεί που η θάλασσα γινόταν ευλογία/ κι ήταν ευχή του κάμπου τα βελάσματα/ τώρα καμιόνια κουβαλάν στα ναυπηγεία/ άδεια κορμιά, σιδερικά, παιδιά κι ελάσματα./ Κοιμήσου Περσεφόνη/ στην αγκαλιά της γης/ στου κόσμου το μπαλκόνι/ ποτέ μην ξαναβγείς». Δεν είναι τραγικό λοιπόν η πρόοδος να φέρνει τόση ασχήμια;
Ομορφιά είναι οι οικουμενικές αξίες: η ελευθερία, η δημοκρατία, η ισότητα, η δικαιοσύνη, η ειρήνη, η αλληλεγγύη, η αξιοπρέπεια, ο σεβασμός της διαφορετικότητας. Χωρίς αυτές δεν μπορεί να είναι υγιής ο πολιτισμός και οι ανθρώπινες σχέσεις σε παγκόσμιο, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Αυτές τις πανανθρώπινες αξίες πρέπει να έχει ως κοσμοθεωρητικό υπόβαθρο ο σύγχρονος προοδευτικός άνθρωπος. Γιατί οι αντίθετες αξίες θα συνεχίσουν να παράγουν τη βία, την επιβολή, την καταπίεση, την εκμετάλλευση, την ασχήμια. Δεν είναι ασχήμια να βλέπεις την αναλγησία των ισχυρών όταν οι βόμβες τους σχίζουν τις φλέβες τ’ ουρανού και τα πνευμόνια της γης; Δεν είναι ασχήμια όταν αναπνέεις το μουχλιασμένο απ’ τη νέκρα φύσημα του ανέμου, όταν ο αφρός της θάλασσας είναι χαραγμένος απ’ την παγωμένη ψυχή του πνιγμένου πρόσφυγα, όταν βλέπεις παιδιά «ντυμένα» με το διάφανο δέρμα του σκελετού;
Ομορφιά είναι οι ηθικές αξίες που αποτελούν το ενδότερο ηθικοπνευματικό στήριγμα του ανθρώπου και καθορίζουν τον χαρακτήρα του. Η εντιμότητα, η ειλικρίνεια, ο αλληλοσεβασμός, η ταπεινοφροσύνη, η ενσυναίσθηση, η ανιδιοτέλεια, η αιδώς, είναι η πανοπλία του ανθρώπου που τον προστατεύει από την επέλαση του αμοραλισμού. Ασχήμια είναι η επίθεση της αλαζονείας, της απληστίας, της υποκρισίας, της ιδιοτέλειας, του δόλου, της χρηματολαγνείας, της διαπλοκής, της διαφθοράς, της μίζας. Ασχήμια είναι και οι ανήθικοι ηγέτες.
Ο χορός της ομορφιάς και της ασχήμιας είναι ατελείωτος. Οι ορθολογικοί, ευαίσθητοι και ανήσυχοι άνθρωποι, βλέποντας κριτικά αυτά που συμβαίνουν στον κόσμο, οφείλουν να απαντούν στο κάθε βήμα της ασχήμιας με χίλια βήματα ομορφιάς, με σκέψεις και δράσεις ενάντια στην όποια μορφή ύβρης, υπόσκαψης της ελευθερίας και χειραγώγησης της ανθρώπινης συνείδησης. Γιατί πλέον το ζήτημα είναι, πού θα γείρει η πλάστιγγα. Και σε αυτό έχουμε όλοι ευθύνη.
*Ο κ. Μενέλαος Αβραάμ είναι δρ Φιλοσοφίας
rodo@primehome.com
