ΚΛΕΙΣΙΜΟ
Loading...
 

Ο Διαφωτισμός ενώπιον του Μεγάλου Ιεροεξεταστή

*Του ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑ

Τον Δεκέμβριο του 1784 δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Berlinische Monatsschriftτο περίφημο άρθρο του Immanuel Kant (1724 1804): «Απάντηση στο ερώτημα: τι είναι Διαφωτισμός;» Γράφει ο Kant: «Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την οποία φταίει ο ίδιος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία του ανθρώπου να μεταχειρίζεται τον νου του χωρίς την καθοδήγηση κάποιου άλλου. Γι’ αυτή την ανωριμότητά του ο άνθρωπος φταίει όταν η αιτία της έγκειται όχι στην ανεπάρκεια του νου του, αλλά στην έλλειψη αποφασιστικότητας και θάρρους να μεταχειριστεί τον νου του χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Sapereaude! Να έχεις το θάρρος να μεταχειρίζεσαι τον δικό σου νου! Αυτή είναι η εμβληματική φράση του διαφωτισμού» (Κριτική, 2014).

Ο ορισμός αυτός, πέντε χρόνια πριν τη Γαλλική Επανάσταση, αποτελεί στην ουσία το τέλος του ηθικού, πολιτικού και κοινωνικού πατερναλισμού. Αυτοί που κατά τον φεουδαρχικό Μεσαίωνα είχαν την επιτροπεία των «ανήλικων» πολιτών πλέον δεν χρειάζονται. Οι Ευγενείς και η Εκκλησία, «παιδαγωγοί» των ανήλικων υπηκόων, δεν είναι πλέον ανεκτοί στη Νέα Εποχή. Η πολιτική αρχή όμως είναι απόλυτα συμβατή με τη φύση του ελεύθερου ανθρώπου και εκφράζεται από το Κράτος, τους θεσμούς και τους φορείς του. Η έννομη πολιτική τάξη επιβάλλει μια νομική, ηθική και γραφειοκρατική τάξη, χωρίς την οποία δεν καθίσταται δυνατή η ορθή διακυβέρνηση. Τι γίνεται λοιπόν στην περίπτωση που η κριτική σκέψη και ο κριτικός λόγος του πολίτη στρέφεται κατά της τάξης αυτής; Είναι άραγε επιτρεπτή μια τέτοια κριτική στάση του πολίτη ενάντια στο Κράτος; Και τι θα γίνει εάν ο κριτικός λόγος μετατραπεί σε πράξη ανυπακοής εντός της κρατικής δομής, εντός των κρατικών φορέων; Σε καμία περίπτωση δεν αναστέλλεται η κριτική χρήση του λόγου από τους πολίτες απαντάει ο Kant, αλλά πρέπει να περιοριστεί όταν το συμφέρον όλων το απαιτεί: «Απαντώ ότι στον καθένα πρέπει να επιτρέπεται ελεύθερα η δημόσια χρήση της λογικής δύναμής του και αυτή η χρήση είναι η μόνη που μπορεί να διαφωτίσει τους ανθρώπους.

Η προσωπική χρήση της όμως μπορεί συχνά να περιορίζεται σε πολύ στενό πλαίσιο, χωρίς να εμποδίζεται ιδιαίτερα η πρόοδος του διαφωτισμού. Με τον όρο «δημόσια χρήση» της λογικής δύναμης εννοώ τη χρήση που κάνει κάποιος ως συγγραφέας, καθώς απευθύνεται σε ολόκληρο το αναγνωστικό κοινό του. Προσωπική χρήση αποκαλώ τη χρήση της λογικής δύναμης στο πλαίσιο μιας κρατικής θέσης ή υπηρεσίας που έχει ανατεθεί σε κάποιον». Τίποτε λοιπόν δεν απαγορεύει στους κρατικούς λειτουργούς να εκφράζονται δημόσια ως συγγραφείς ή ως εικαστικοί και να ασκούν δριμεία κριτική στις αρχές και στο νομοταξικό σύστημα που εκφράζουν. Όσο ο εκπαιδευτικός ακολουθεί τα αναλυτικά προγράμματα κατά τη διδασκαλία του έχει κάθε δικαίωμα να στηλιτεύει αυτά τα προγράμματα στον καθημερινό τύπο. Αυτό επιτάσσει η ελευθερία της έκφρασης και η κριτική χρήση του νου κατά τον Kant.

Ποιος είναι όμως ο ρόλος της Χριστιανικής Εκκλησίας στην εποχή ενηλικίωσης του πολίτη; Στον Χριστιανισμό παρατηρείται το παράλληλο φαινόμενο της ενηλικίωσης του ποιμνίου. Οι πιστοί έχουν και αυτοί πλέον το δικαίωμα της κριτικής χρήσης του δημόσιου λόγου. Μάλιστα, εάν παρακολουθήσει κανείς την εξέλιξη του αντιχριστιανικού λόγου από τον 18ο στον 19ο αι., θα παρατηρήσει ότι, ενώ στον αιώνα του Διαφωτισμού τα πυρά στρέφονται κατά του Χριστιανισμού στην ολότητά του, στον αιώνα της ενηλικίωσης τα πυρά στρέφονται κατά της κεφαλής της κοσμικής Εκκλησίας, κατηγορώντας την ότι πρόδωσε το αυθεντικό μήνυμα του Χριστού στον Σταυρό: την αγάπη. Αν και ο πρώτος που στηλίτευσε τη θρησκεία του φόβου υπέρ της αγάπης υπήρξε ο Pascal (1623-1662), τα δύο εμβληματικά έργα που χάραξαν τον δρόμο στην κριτική σκέψη εντός του Χριστιανισμού υπήρξαν ο «Αντίχριστος» (1895), του Νίτσε, και ο «Μεγάλος Ιεροεξεταστής» του Ντοστογιέφσκι, ένα επεισόδιο στην ιστορία των «Αδελφών Καραμαζώφ» (1880). Ιδού πως περιγράφει ο Νίτσε τον Χριστό στο έργο του: «Αυτός ο ιερός αναρχικός, ο οποίος κάλεσε τους κατώτερους λαούς, τους απαλλαγμένους και τους «αμαρτωλούς», τους Τσανδαλά μέσα στον Ιουδαϊσμό, να αμφισβητήσουν την τάξη της εξουσίας –σε μια γλώσσα που, στον βαθμό που μπορεί κανείς να εμπιστευτεί τα Ευαγγέλια, θα οδηγούσε ακόμη και σήμερα στη Σιβηρία – ήταν πολιτικός εγκληματίας».

Αυτός που κατά τον Νίτσε ευθύνεται για την προδοσία του αρχικού πνεύματος του Χριστού με την ίδρυση της κοσμικής Εκκλησίας δεν ήταν άλλος από τον Απόστολο Παύλο, τον οποίον ο Νίτσε καταγγέλλει στο συγκεκριμένο έργο ως Αντίχριστο. Αντίστοιχη είναι και η επίθεση του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα. Η ιστορία του Μεγάλου Ιεροεξεταστή διαδραματίζεται στη Σεβίλλη της Ισπανίας στην πιο τρομερή εποχή της Ιεράς Εξέτασης. Τότε εμφανίζεται μπροστά του ο ίδιος ο Χριστός, ο «Ήλιος της αγάπης», με την ίδια εκείνη ανθρώπινη μορφή που πήρε όταν βάδισε πάνω στη γη πριν από δεκαπέντε αιώνες, και, ενώ αναγνωρίζεται από το ποίμνιο που του αποδίδει τις πρέπουσες τιμές, συλλαμβάνεται από τον Μεγάλο Ιεροεξεταστή.

Ενώπιόν του ο Χριστός τηρεί ευαγγελική σιωπή. Λέει τότε ο Καρδινάλιος Μέγας Ιεροεξεταστής: «Γιατί ήρθες να μας ενοχλήσεις; Διότι ήρθες να μας ενοχλήσεις και το ξέρεις και ο ίδιος. Ξέρεις όμως τι θα συμβεί αύριο; Δεν ξέρω ποιος είσαι και δεν θέλω καθόλου να το ξέρω. Αν είσαι πραγματικά Αυτός ή μόνο το ομοίωμά Του, αύριο θα σε δικάσω και θα δώσω εντολή να σε κάψουν στην πυρά σαν τον χειρότερο αιρετικό». Αυτή η παράδοση της γόνιμης έντασης ανάμεσα στην κοσμική Εκκλησία και στο Θείο μήνυμα θα βρει πλήθος θιασωτών στον 20ο αι., από τον Καζαντζάκη και τον Χριστό του που ξανασταυρώνεται έως τη ροκ όπερα Jesus Christ Superstar (1971) του Andrew Lloyd Webber. Όταν ένας εικαστικός και διευθυντής Γυμνασίου στην Επαρχία Λευκωσίας διώκεται επειδή η κριτική του τέχνη ακολουθεί αυτή την παράδοση τότε, μαζί με τον Χριστό, κινδυνεύει να βρεθεί στην πυρά του Μεγάλου Ιεροεξεταστή ολόκληρος ο Διαφωτισμός.

*Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.

ΣΧΟΛΙΑΣΤΕ

Προσωπικότητες στην ''Κ'': Τελευταία Ενημέρωση

X