Του Γιάννη Ιωάννου
Η εικόνα της βίαιης ρίψης από το εξοργισμένο πλήθος του αγάλματος του Nursultan Nazarbayev στο Αλμάτι, την μεγαλύτερη πόλη του Καζακστάν, δεν αποτελεί μόνο την πρώτη «φωτογραφία της χρονιάς» για το 2022 αλλά παραπέμπει απευθείας στην ιστορία των βίαιων συγκρούσεων και της πολιτικής αποσταθεροποίησης των χωρών του λεγομένου μετασοβιετικού χώρου (post-soviet space). Από την Γεωργία και το Κιργιστάν μέχρι την Ουκρανία και τον νότιο Καύκασο, τα πρώην κράτη-μέλη της ΕΣΣΔ, βγαίνοντας από την ιστορική πραγματικότητα του σοβιετικού μοντέλου βυθίστηκαν στις εθνοτικές συγκρούσεις, τους κατακερματισμένους εμφύλιους και την διαφθορά ολιγαρχικών κυβερνήσεων –που δεν διέφεραν από την πρότερη κατάσταση. Την δυναμική αυτή συνήθως συνόδευε η επεμβατική πολιτική της Ρωσίας και η δημιουργία επιμέρους frozen conflicts, με την κατάσταση αυτή των πραγμάτων να γίνεται αισθητή ιδίως στην ουκρανική και λευκορωσική κρίση στο πρόσφατο παρελθόν (2014) και πέρυσι –αλλά και στη τρέχουσα συγκυρία με τις εντάσεις στα σύνορα Ρωσίας-Ουκρανίας.
Ωστόσο το Καζακστάν ακολούθησε μια διαφορετική πορεία από την Αρμενία, την Γεωργία και την Ουκρανία. Η έκτασή του, η στρατηγική του θέση στον ευρύτερο ευρασιατικό χώρο και ο πλούτος της χώρας (ουράνιο, φυσικό αέριο και πετρέλαιο) συντέλεσαν σε ένα success story μετά το 1991 και την ανεξαρτησία του. Με τον Nursultan Nazarbayev να θέτει ως σύνθημα στα 90’s το “біріншіден экономика” («πρώτα η οικονομία»), μια πολιτική που με αρκετό ρεαλισμό –μεταξύ «Δράκου» και «Αρκούδας»- οδήγησε την χώρα στο να αποφύγει τους εμφυλίους και τις εθνοτικές συγκρούσεις (στη χώρα ζουν Καζάκοι, Ρώσοι, Τατάροι, Ουϊγούροι, Ουζμπέκοι κι άλλες εθνοτικές ομάδες ενώ ομιλούνται αρκετές γλώσσες και ιδιώματα με το Ισλάμ και τον Χριστιανισμό να συνυπάρχουν). Με ένα τίμημα ωστόσο: Η διακυβέρνηση Nazarbayev δημιούργησε ένα συγκεντρωτικό μοντέλο σε βάρος των ελευθεριών και των ατομικών δικαιωμάτων με το συγκείμενο όλων των κυβερνήσεων που διαδέχτηκαν το σοβιετικό μοντέλο: Την διαφθορά.
Kazakh demonstrators in Taldykorgan, Almaty, tried to topple a statue of Kazakhstan’s first president Nursultan Nazarbayev following the government’s resignation amid mass protests engulfing the central Asian country over gas price hikes pic.twitter.com/flkFihwK7B
— TRT World (@trtworld) January 5, 2022
Ο Nazarbayev, ή “Elbasy” (ηγέτης του έθνους δηλαδή) κυβέρνησε την χώρα από το 1991 έως το 2019 –όπου η πολιτική μετάβαση έγινε με μια διαδικασία εκλογών που τέθηκε εν αμφιβόλω σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο- παραχωρώντας την θέση του στον Kassym-Jomart Tokayev –τον σημερινό Πρόεδρο της χώρας. Κράτησε ωστόσο την θέση του επικεφαλής του apparatus ασφάλειας στην χώρα, κυβερνώντας ουσιαστικά από το παρασκήνιο. Ο Nazarbayev και ο στενός οικογενειακός και πολιτικός του κύκλος πρωταγωνίστησαν τα τελευταία δύο χρόνια σε σειρά αποκαλύψεων για διαφθορά και προσωπικό πλουτισμό. Με τον τελευταίο να χαρακτηρίζεται από διεθνείς κύκλους αναλυτών ως «μονοπωλιακός». Δεν είναι τυχαίο πως τις 72 ώρες διαδηλώσεων κατά μήκος της χώρας το κυρίαρχο σύνθημα ήταν το “Шал кет” (δηλ. «οι γέροι να φύγουν»). Ο Tokayev μπορεί να.. απέλυσε τον Nazarbayev ωστόσο το πως θα εξελιχθούν τα πράγματα ως προς την πολιτική μετάβαση στη χώρα μένει να φανεί.
Γιατί διαδηλώνουν
Θρυαλλίδα των διαδηλώσεων στάθηκε ο διπλασιασμός της τιμής του υγραερίου (LPG) –του βασικού δηλαδή καυσίμου με το οποίο κινείται η πλειοψηφία των ΙΧ οχημάτων της χώρας. Η άνοδος των τιμών ήρθε ως αποτέλεσμα του τερματισμού εκ μέρους της κυβέρνησης μιας σταδιακής μετάβασης στην ηλεκτρονική εμπορία υγραερίου προκειμένου να σταματήσει τις κρατικές επιδοτήσεις για τα καύσιμα και να αφήσει την ίδια την αγορά να διαμορφώσει τις τιμές. Δεδομένου πως το υγραέριο αποτελεί και καύσιμο για την θέρμανση –σε μια περίοδο που οι θερμοκρασίες κινούνται αρκετά κάτω από το μηδέν, η ένταση κορυφώθηκε με αποτέλεσμα τα όσα είδαμε στα ΜΚΔ και στα διεθνή τηλεοπτικά δίκτυα να αποτελούν και την μεγαλύτερης έντασης επεισόδια στη χώρα (το υγραέριο αποτέλεσε την αφορμή για συγκρούσεις πολιτών κι αστυνομίας και στις διαδηλώσες του 2016 και του 2019). Βέβαια αυτό που προκύπτει ως βασικό αίτιο για την τόσο μεγάλη έκταση κι ένταση των διαδηλώσεων είναι φυσικά η γενικευμένη οικονομική κατάσταση με την τριετία 2017-2020 (σ.σ. ακόμη και μετά την «αντικατάσταση» Nazarbayev) να αποτελεί χρονιά περαιτέρω ολοκλήρωσης της μονοπωλιακής πολιτικής του Nazarbayev –ο οποίος πέραν του τομέα της ενέργειας απέκτησε σταδιακά και μεγάλο μέρος των τηλεπικοινωνιών της χώρας, των κατασκευαστικών εταιρειών και του τραπεζικού συστήματος. Η αντίληψη –κυρίαρχη κυρίως στην ελληνόφωνη ανάλυση- πως οι διαδηλώσεις στο Καζακστάν είναι υποκινούμενες από το εξωτερικό, στην παρούσα φάση φαίνεται τραγικά υπεραπλουστευτική: Ούτε η Ρωσία, ούτε η Κίνα –πόσο μάλλον η Δύση- δεν θα επιθυμούσαν να εισέλθει η χώρα σε μια περίοδο παρατεταμένης αβεβαιότητας. Επιπλέον η χώρα δεν ομοιάζει με τις αντίστοιχες χώρες στον ευρύτερο Καύκασο, αλλά ούτε και με την Ουκρανία.
Η γεωπολιτική διάσταση
H πρόσκληση της κυβέρνησης της χώρας προς τον Οργανισμό του Συμφώνου Συλλογικής Ασφάλειας (CSTO, έναν οργανισμό ασφάλειας των χωρών του μετασοβιετικού χώρου που ιδρύθηκε το 2002 με συμβαλλόμενα μέρη τη Ρωσία, τη Λευκορωσία, την Αρμενία, το Καζακστάν, το Κιργιστάν και το Τατζικιστάν) δείχνει προς την κατεύθυνση της εξομάλυνσης της κρίσης τις επόμενες ημέρες μέσα από μια διαδικασία πολιτικών διαβουλεύσεων προκειμένου να υπάρξει αποκλιμάκωση και σειρά μεταρρυθμίσεων που θα ικανοποιήσουν (ή διασκεδάσουν) την παγιωμένη αντίληψη περί διαφθοράς που επικρατεί στα εξοργισμένα πλήθη για την οικογένεια Nazarbayev. Η επέμβαση εξάλλου της Ρωσίας, στην παρούσα φάση, δεν θα είναι ακριβώς στρατιωτική ή αντίστοιχη της απόσχισης στην Κριμαία, το 2014. Μένει βέβαια να διαφανεί αν οι συγκρούσεις θα λάβουν το αποτύπωμα μιας εμφυλιοπολεμικής διαμάχης μιας και ο ρυθμός πληροφόρησης –ιδίως προς την Δύση- είναι συγκεχυμένος τα πρώτα 24ωρα λόγω και της διακοπής της παροχής Ίντερνετ στη χώρα. Η μεγάλη εικόνα της γεωπολιτικής ωστόσο εδράζεται σε τρεις βασικές παραμέτρους:
• Στην realpolitik τόσο της Μόσχας όσο και του Πεκίνου σε σχέση με την ευρύτερη αποσταθεροποίηση της κεντρικής Ασίας. Το Καζακστάν δεν είναι μόνο βασική χώρα επί του λεγόμενου BRI (Belt and Road Iniative) για το γεωπολιτικό όραμα της Κίνας αλλά και μια χώρα η οποία απορροφά μεγάλο μέρος των κινεζικών επενδύσεων κι εμπορικών συναλλαγών. Αντίστοιχα, για την Ρωσία το Καζακστάν παραμένει ένας βασικός εταίρος στην περιοχή με την Kazatomprom, που είναι η μεγαλύτερη εταιρεία παραγωγής ουρανίου στον κόσμο, να αποτελεί πολύτιμο εταίρο της ρωσικής οικονομικής δραστηριότητας στην περιοχή της κεντρικής Ασίας. Επιπλέον, το Καζακστάν τα τελευταία χρόνια διατήρησε, με εξαιρετικό τρόπο, μια πολυεπίπεδη εξωτερική πολιτική μεταξύ Ρωσίας και Κίνας
• Σε αντίθεση με χώρες του μετασοβιετικού χώρου όπως η Γεωργία και η Ουκρανία, ο περιφερειακός ανταγωνισμός Δύσης-Ρωσίας με προέκταση στην ατλαντική ολοκλήρωση των χωρών της περιοχής δεν βρίσκει ιδιαίτερη διείσδυση στην περίπτωση του Καζακστάν. Παρά την σύνδεση του Καζακστάν με το ΝΑΤΟ το 1993 μέσω του προγράμματος SPS (Science for Peace and Security) τόσο η κρίση στην Γεωργία το 2008 όσο και το Ουκρανικό μετά το 2014 αναπροσάρμοσαν την πολιτική της Αστάνα σε μια ουσιαστική συναλλακτική σχέση με την Δύση και όχι σε μια ρεαλιστική προσπάθεια για ένταξη στο ΝΑΤΟ ή στενή συνεργασία μαζί του
• H κομβική, γεωγραφικά, θέση του Καζακστάν στο λεγόμενο «γεωπολιτικό τρίγωνο» σύνδεσης των επιμέρους υποσυστημάτων του Καυκάσου, της Κεντρικής και της Νότιας Ασίας καθιστούν την χώρα εξαιρετικά «πολύτιμη» ως buffer state, δηλαδή ενός κράτους που θα απορροφά τις εντάσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Υπό αυτό το βάρος η ασφάλεια και η σταθερότητα του Καζακστάν τόσο για την Ρωσία όσο και για την Δύση αποτυπώνεται στον καταλυτικό ρόλο που διαδραματίζει στον λεγόμενο «διάδρομο της Υπερ-Κασπίας» (Trans-Caspian Corridor). Η εν λόγω διαδρομή θα αποκτήσει λόγω του ανταγωνισμού Κίνας-Δύσης (που αποτυπώνεται στις θαλάσσιες οδούς) τεράστια σημασία τα επόμενα χρόνια με αμοιβαία οφέλη τόσο για την Ευρώπη όσο και για την Ρωσία, τις ΗΠΑ αλλά και την ίδια την Κίνα
