ΚΥΠΕ
Την γενικότερη απουσία, από μέρους της Πολιτείας και των συναρμόδιων Υπουργείων (Υπουργείου Εσωτερικών, Υπουργείο Εργασίας Πρόνοιας Κοινωνικών Ασφαλίσεων, Υπουργείου Υγείας, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού), πολιτικών/διαδικασιών/πρακτικών και προγραμμάτων για τη μετάβαση από την ανηλικότητα στην ανεξαρτητοποίηση των ασυνόδευτων ανηλίκων αιτητών/προσφύγων, διαπιστώνει η Επίτροπος Προστασίας των Δικαιωμάτων του Παιδιού Λήδα Κουρσουμπά, σε έκθεση της.
Εντοπίζει επίσης, απουσία πολιτικών/διαδικασιών/πρακτικών και προγραμμάτων που να προωθούν την ενσωμάτωση γενικότερα της ομάδας, τόσο των νεαρών αιτητών ασύλου όσο και των νεαρών προσφύγων.
Η Έκθεση είναι μια, από σειρά τριών Εκθέσεων, όπου, πραγματεύονται αντίστοιχα, την πτυχή, της εκτίμησης της ηλικίας, της εκπροσώπησης και της μετάβασης στην ενηλικίωση των ασυνόδευτων ανηλίκων αιτητών ασύλου.
Δεδομένης της προσφυγικής και μεταναστευτικής κρίσης, όπως αναφέρεται, παρατηρείται, τα τελευταία χρόνια στην Κύπρο, συνεχής ροή ασυνόδευτων παιδιών, τα οποία πλειοψηφία προέρχονται κυρίως από Συρία και Σομαλία. Συγκεκριμένα, με βάση στατιστικά δεδομένα της Υπηρεσίας Ασύλου, αφίχθηκαν στην Κύπρο το 2016, 216, το 2017, 224 και το 2018 (Ιανουάριο-Οκτώβριο) 192, ασυνόδευτα παιδιά αιτητές ασύλου.
Η Επίτροπος εντοπίζει απουσία επαρκούς ρυθμιστικού πλαισίου διαδικασιών μετάβασης για τους ασυνόδευτους ανήλικούς αιτητές που ενηλικιώνονται και η άμεση ένταξή τους στην ομάδα των ενηλίκων αιτητών ασύλου, που δημιουργεί σημαντικό αριθμό σοβαρών προβλημάτων στους νεαρούς αιτητές, το κυριότερο των οποίων, η Επίτροπος εκτιμά ότι είναι η ανεπάρκεια των παρεχόμενων υλικών συνθηκών υποδοχής, μέσω του συστήματος των κουπονιών, στο να τους εξασφαλίσει βασικές και αξιοπρεπείς συνθήκες επιβίωσης.
Συγκεκριμένα, οι ασυνόδευτοι ανήλικοι αιτητές ασύλου με την ενηλικίωσή τους, εντάσσονται αμέσως, νοουμένου ότι δεν παραταθεί η παραμονή τους στο ίδρυμα που τους φιλοξενεί, στην ομάδα των ενηλίκων αιτητών ασύλου οι οποίοι σύμφωνα με τους περί Προσφύγων (Συνθήκες Υποδοχής Αιτητών) Κανονισμούς του 2005 έως 2013, λαμβάνουν υλικές συνθήκες υποδοχής, σε είδος ή/και υπό τη μορφή κουπονιών που εξαργυρώνονται σε συμβαλλόμενες με τις ΥΚΕ επιχειρήσεις.
Προϋπόθεση για τη χορήγηση της συγκεκριμένης βοήθειας είναι να μην διαθέτουν οι ίδιοι οι αιτητές επαρκείς πόρους συντήρησης και να μην υπάρχει η δυνατότητα φιλοξενίας τους στο Κέντρο Υποδοχής και Φιλοξενίας Αιτητών Διεθνούς Προστασίας. Η κρατική αρωγή που τους παραχωρείται, η οποία, παρεμπιπτόντως, αντιστοιχεί με το 50% του ποσού του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος, περιλαμβάνει καταβολή μέρος του ενοικίου σε ενοικιαζόμενους χώρους διαμονής στην κοινότητα, χορήγηση κουπονιών για τη διατροφή/ρουχισμό και μικρό αριθμό μετρητών για άλλα έξοδα.
Περαιτέρω, με απόφαση του Υπουργού Εσωτερικών ημερομηνίας 26/10/2018 αποκτούν πλέον το δικαίωμα να εργαστούν αφότου περάσει ένας μήνας από την καταχώρηση της αίτησής τους στους τομείς της γεωργίας, κτηνοτροφίας και αλιείας .
Αυτή η κρατική οικονομική αρωγή προς τους αιτητές ασύλου, λαμβάνει τα τελευταία χρόνια, δριμείς κριτικές, σε σχέση με το ότι εξαναγκάζει σε πολλές περιπτώσεις αιτητές να διαβιούν σε συνθήκες εξαθλίωσης.
Περαιτέρω, σημαντικά προβλήματα, σε σχέση με τη μετάβαση των ασυνόδευτων ανηλίκων αιτητών στην ενηλικίωση, η Επίτροπος εντοπίζει σε ότι αφορά την στέγαση σε κατάλληλα καταλύματα, την πρόσβαση στην εκπαίδευση, την απασχόληση, την πληροφόρηση και σε υπηρεσίες κοινωνικής στήριξης, συμβουλευτικής και ψυχικής υγείας.
Όσον αφορά τη στέγαση, ενόψει του ότι δεν υπάρχουν καταλύματα που να στεγάζουν για μεταβατική περίοδο τους νεαρούς αιτητές, αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες, ειδικότερα με το χαμηλό επίδομα ενοικίου που τους παρέχεται, να εντοπίσουν στέγη που να ανταποκρίνεται σε βασικές συνθήκες αξιοπρεπούς διαβίωσης.
Η εκπαίδευση ή/και επαγγελματική κατάρτιση είναι καθοριστική για την ανεξαρτητοποίηση και την επιτυχή τους ενσωμάτωση. Με την ενηλικίωση, αντιμετωπίζουν εμπόδια στη συνέχιση της εκπαίδευσής τους, και επιπρόσθετα δεν υπάρχουν προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης τα οποία να είναι προσαρμοσμένα στις ανάγκες της συγκεκριμένης ομάδας.
Καθόσον αφορά την απασχόληση, η συγκεκριμένη πτυχή είναι θεμελιώδης για την οικονομική ανεξαρτητοποίηση και την ενσωμάτωση. Οι νεαροί αιτητές, με βάση την εθνική νομοθεσία έχουν πρόσβαση σε ελάχιστους, κακοπληρωμένους τομείς εργασίας υπό, συνήθως, άθλιες συνθήκες.
Σε σχέση με την κοινωνική, συμβουλευτική και ψυχολογική στήριξη οι νεαροί αιτητές/πρόσφυγες, έχουν τη δυνατότητα για δωρεάν κοινωνικές υπηρεσίες και υπηρεσίες ψυχικής υγείας στο δημόσιο τομέα. Η ανταπόκριση όμως των ΥΚΕ και των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας του Υπουργείου Υγείας (ΥΥ), λόγω του μεγάλου φόρτου εργασίας και της υποστελέχωσης, είναι αργή, χρονοβόρα και δεν είναι προσαρμοσμένη στις πολιτισμική διαφορετικότητα από την οποία προέρχονται οι αιτητές/πρόσφυγες.
Η ψυχική υγεία, σημειώνεται στην Εκθεση, είναι καθοριστική διότι καθορίζει την κατάσταση ευημερίας του ατόμου, του επιτρέπει να συνειδητοποιεί τις δυνατότητές του, να αντεπεξέρχεται στις φυσιολογικές πιέσεις της ζωής, να εργάζεται παραγωγικά και γόνιμα και να είναι σε θέση να συμβάλει στην κοινότητα. Κατά συνέπεια η άμεση πρόσβαση, της ευάλωτης ομάδας των νεαρών αιτητών/προσφύγων, σε επαγγελματίες κοινωνικής εργασίας και ψυχικής υγείας είναι επιβεβλημένη για την ομαλή μετάβαση στην ανεξαρτητοποίηση και ενσωμάτωσή τους.
Από πλευράς τους οι ΥΚΕ, επιχειρούν, περί το 2016, μέσω τριών εγκυκλίων να διαμορφώσουν διαδικασίες για κάποιες πτυχές, κυρίως τις οικονομικές, σε ότι αφορά τη μετάβαση των ασυνόδευτων ανηλίκων αιτητών/προσφύγων που ενηλικιώνονται. Μέχρι τότε, η απουσία ξεκάθαρων γραπτών οδηγιών προς τους ΛΚΥ δημιουργούσε προβλήματα στον έγκαιρο, ενιαίο χειρισμό και στον συντονισμό μεταξύ των αρμόδιων Τμημάτων του ΥΕΠΚΑ, τα οποία με τη σειρά τους οδηγούσαν στα φαινόμενα αιτητές/πρόσφυγες να μετακινούνται από το κρατικό ίδρυμα, χωρίς να έχουν εκ των προτέρων, ολοκληρωθεί και διεκπεραιωθεί οι απαραίτητες ενέργειες, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν συνθήκες φτώχειας, ανέχειας και εκμετάλλευσης.
Η Επίτροπος θεωρεί ότι αυτή η προσπάθεια από μέρους των ΥΚΕ για θεσμοθέτηση διαδικασιών, ότι είναι ένα μικρό μεν σημαντικό δε, βήμα στη διασφάλιση των δικαιωμάτων των ασυνόδευτων ανηλίκων αιτητών/προσφύγων κατά τη μετάβασή τους στην ανεξάρτητη ζωή.
Παρόλα αυτά η Επίτροπος σημειώνει ότι, οι εν λόγω διαδικασίες διαμορφώνουν μερικώς μόνο το θέμα -κυρίως την οικονομική πτυχή των επιδομάτων- και δεν επαρκούν για την αντιμετώπιση με σφαιρικό και ολιστικό τρόπο των πολύπλευρων θεμάτων που αφορούν τη μετάβαση στην ενηλικίωση και ανεξαρτητοποίηση.
Σε ακόμη δυσμενέστερη θέση βρίσκεται η ομάδα των ασυνόδευτων ανηλίκων αιτητών οι οποίοι κρίνονται, μετά από διαδικασία εκτίμησης της ηλικίας τους, ότι είναι ενήλικες. Στις εν λόγω περιπτώσεις, οι ΥΚΕ εκτιμούν ότι ο ρόλος τους, ως κηδεμόνες, τερματίζεται άμεσα, ότι ως ενήλικες θέτουν σε κίνδυνο τους άλλους ασυνόδευτους ανήλικους που διαμένουν στο ίδρυμα και, ως εκ τούτου, απαιτούν την άμεση έξοδό τους από το ίδρυμα.
Οι γραπτές οδηγίες που καθορίζουν τις διαδικασίες των ΥΚΕ, σε περιπτώσεις όπου, ασυνόδευτος ανήλικος αιτητής διαπιστωθεί μετά από εκτίμηση της ηλικίας του ότι είναι ενήλικο άτομο, είναι σχεδόν ανύπαρκτες και ασαφείς. Σε κάποιες περιπτώσεις, ζητείται η έξοδός τους, προτού εξασφαλιστούν άλλες διευθετήσεις διαμονής και χωρίς να ξεκινήσει η καταβολή των επιδομάτων τους ως ενήλικες αιτητές.
Η Επίτροπος, λαμβάνοντας υπόψη και την υποκειμενικότητα των μεθόδων εκτίμησης της ηλικίας και τα μεγάλα περιθώρια λάθους που εμπεριέχουν, θεωρεί ότι η πιο πάνω μεταχείριση είναι ιδιαίτερα σκληρή και ανελαστική. Περαιτέρω, ως ενήλικες πλέον αιτητές βιώνουν τα προβλήματα που προκύπτουν από το υπάρχον σύστημα παροχής υλικών συνθηκών υποδοχής και τα προβλήματα που προκύπτουν από τη γενικότερη απουσία από μέρους της Πολιτείας πολιτικών/διαδικασιών και προγραμμάτων ενσωμάτωσης για τους αιτητές.
Συστάσεις της Επιτρόπου
Η Επίτροπος συστήνει, τη διαμόρφωση από μέρους των συναρμόδιων Υπουργείων (Υπουργείο Εσωτερικών, Υπουργείο Εργασίας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, Υπουργείο Υγείας, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού) πολιτικής/διαδικασιών/πρακτικών και προγραμμάτων που να διασφαλίζουν την ομαλή μετάβαση από την ανηλικότητα στην ενηλικίωση και ανεξαρτητοποίηση των ασυνόδευτων ανηλίκων αιτητών/προσφύγων και που να υποστηρίζουν έμπρακτα την ενσωμάτωσή τους στην κυπριακή κοινωνία.
Με βάση τις συστάσεις της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης, η Επίτροπος καλεί το κράτος να λάβει υπόψη την ευάλωτη κατάσταση των ασυνόδευτων παιδιών αιτητών/προσφύγων τα οποία ενηλικιώνονται και να καθιερώσει μεταβατική κατηγορία (π.χ. μεταξύ 18-21 ή 18-25), η οποία με πολλαπλά μέτρα υποστήριξης και βοήθειας να διευκολύνει την εκπαιδευτική, οικονομική, κοινωνική και την πολιτιστική τους ενσωμάτωση.
Ειδικότερα, η Επίτροπος συστήνει να μελετηθούν και να προωθηθούν συγκεκριμένες πολιτικές/διαδικασίες και προγράμματα που να αντιμετωπίζουν με σφαιρικό και ολιστικό τρόπο όλες τις πτυχές της ανεξαρτητοποίησης και ενσωμάτωσης των νεαρών αιτητών/προσφύγων. Οι σημαντικότερες από τις ειδικότερες συστάσεις της αφορούν τα εξής:
Να μελετηθούν και να προωθηθούν πολιτικές/διαδικασίες όσον αφορά την παροχή υλικών συνθηκών υποδοχής στους νεαρούς αιτητές ασύλου που να διασφαλίζουν το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, να παρέχουν τη δυνατότητα για βιώσιμες, αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης.
Σε σχέση με τη στέγαση, οι ΛΚΥ να συνδράμουν έμπρακτα στην εξεύρεση ασφαλούς και αξιοπρεπούς στέγης. Παράλληλα, να μελετηθούν πρακτικές άλλων χωρών, οι οποίες διαμόρφωσαν ειδικά καταλύματα για τους ασυνόδευτους ανήλικους αιτητές/πρόσφυγες που ενηλικιώνονται.
Όσον αφορά την εκπαίδευση να διασφαλίζεται η πρόσβαση σε ποιοτική εκπαίδευση και η συνέχιση της εκπαίδευσης των ασυνόδευτων ανηλίκων αιτητών/προσφύγων ανεξάρτητα της ηλικίας τους. Παράλληλα να μελετηθούν και να προωθηθούν, εναλλακτικές επιλογές, όπως ταχύρρυθμα προγράμματα, προγράμματα μη τυπικής μάθησης και η επαγγελματική κατάρτιση/μαθητεία.
Όσον αφορά την πρόσβαση σε υπηρεσίες κοινωνικής στήριξης, συμβουλευτικής και ψυχικής υγείας, οι νεαροί αιτητές/πρόσφυγες να έχουν άμεση πρόσβαση σε κοινωνικούς λειτουργούς για στήριξη, παρακολούθηση και συμβουλευτική καθώς και σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας για τη στήριξή τους κατά τη μετάβαση στην ενηλικίωση.
Η ενσωμάτωση είναι μια συνεχής διαδικασία μέσω της εκπαιδευτικής ή/και της επαγγελματικής συμμετοχής σε μια κοινωνία, και επομένως μια επιτυχημένη μετάβαση στην ενηλικίωση διευκολύνει σημαντικά τη διαδικασία ενσωμάτωσης των νεαρών αιτητών/προσφύγων.
Όσον αφορά τη μεταχείριση της ομάδας των ασυνόδευτων ανηλίκων αιτητών που οι Αρχές κρίνουν ως ενήλικα άτομα, η Επίτροπος επεσήμανε ότι, οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει ένα παιδί, που λανθασμένα εξέρχεται του συστήματος προστασίας και εντάσσεται σε κέντρο υποδοχής ή κράτησης με ενήλικες είναι μεγαλύτεροι, από τους κινδύνους που προκύπτουν από την τοποθέτηση ατόμων, των οποίων η ανηλικότητα αμφισβητείται, με παιδιά σε κέντρα παιδικής προστασίας.
Παράλληλα η Επίτροπος έθεσε υπόψη ότι (α) οι πλείστες περιπτώσεις, αφορούν νεαρά ευάλωτα άτομα, (β) η απόφαση ότι πρόκειται για ενήλικα άτομα στηρίζεται σε μεθόδους, οι οποίες δεν συνιστούν ακριβή επιστημονική μέθοδο με σημαντικό ποσοστό αβεβαιότητας, και ότι (γ) η Διαδικασία εκτίμησης της ηλικίας, παρουσιάζει σημαντικά προβληματικά σημεία.
Αυτών λεχθέντων, η Επίτροπος συνέστησε όπως η συγκεκριμένη ομάδα αιτητών αντιμετωπίζεται, από τις ΥΚΕ, με μεγαλύτερο πνεύμα ανθρωπισμού, επιείκειας και ευελιξίας.
Παράλληλα, κοινοποιήθηκε στην Επίτροπο Διοικήσεως ως Ανεξάρτητη Εθνική Αρχή Ανθρώπινων Δικαιωμάτων για σκοπούς ενημέρωσης, στον Πρόεδρο και Μέλη της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Εσωτερικών και την Πρόεδρο και Μέλη της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Ίσων ευκαιριών μεταξύ Ανδρών και Γυναικών, για σκοπούς κοινοβουλευτικού ελέγχου, καθώς και στην Υπάτη Αρμοστεία
