Του Γιάννη Ιωάννου
Όταν στα τέλη του 2011 η Κυπριακή Δημοκρατία έστελνε το γεωτρύπανο «’Ομηρος» στο θαλάσιο τεμάχιο 12 («Αφροδίτη») οι προοπτικές από την εξεύρεση σημαντικών κοιτασμάτων στην κυπριακή Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη γέμιζαν όχι μόνο αισιοδοξία για μια επερχόμενη γεωπολιτική αναβάθμιση, σε αυτή την γωνιά της ανατολικής Μεσογείου, αλλά κι ελπίδες πως ο υποθαλάσσιος πλούτος θα καταστεί καταλύτης εξελίξεων όχι μόνο για το Κυπριακό αλλά και για τις εσωτερικές ενεργειακές ανάγκες μιας χώρας όπου ο ηλεκτρισμός κοστίζει ακριβά. Η ΚΔ, παρά τις απειλές της Τουρκίας, ολοκλήρωσε τότε την γεώτρηση στο 12 –το οποίο παραμένει, μια δεκαετία μετά, το μοναδικό κοίτασμα στην κυπριακή ΑΟΖ με επιβεβαιωμένες ποσότητες φυσικού αερίου (4.5 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια/tcf) και που είναι άμεσα εμπορικά αξιοποιήσιμο μετά και την διακρατική συμφωνία Αιγύπτου-Κύπρου (2016) όπου τα δικαιώματα εξόρυξής του πουλήθηκαν στην Αίγυπτο. Ωστόσο οι πραγματικότητες στο έδαφος –ή για την ακρίβεια κάπου στο... υφαλοπρανές του 12- έχουν διαφοροποιηθεί αισθητά έκτοτε. Δεν είναι μόνον το κόστος εξόρυξης, παραγωγής και εμπορικής αξιοποίησης του φυσικού αερίου που καθυστέρησε τα πράγματα αλλά και μια σύνθετη, μεγάλη, γεωπολιτική εικόνα που κατέστησε το φυσικό αέριο στην ανατολική Μεσόγειο όχι μόνο ένα ζήτημα περιφερειακού ανταγωνισμού σε σχέση με το ζήτημα της συμμετοχής ή μη της Τουρκίας στα υπό ανάδειξη σχήματα συνεργασίας στην περιοχή, αλλά και ένα, εξ’ ορισμού, ανταγωνιστικό πεδίο με το Ισραήλ και την Αίγυπτο –χώρες που έχουν εδώ και δεκαετίες εντάξει το φυσικό αέριο στο επίκεντρο της εξαγωγικής τους παραγωγής.
Ως προς την Τουρκία, τα πράγματα είναι ξεκάθαρα. Μετά από πέντε έκνομες γεωτρήσεις στον κυπριακό θαλάσσιο χώρο (εντός κι εκτός οριοθετημένης ΑΟΖ της Κυπριακής Δημοκρατίας) η Άγκυρα προχωρεί κανονικά με την απόκτηση, όπως γράψαμε και την περασμένη Κυριακή, νέου γεωτρύπανου έχοντας καταστήσει το φυσικό αέριο στην Κύπρο ένα νέο διαπραγματευτικό κεφάλαιο στα ήδη υπάρχοντα. Την περίοδο 2014-2017 οι φυσικοί πόροι εξετάστηκαν ως «καταλυτικό εργαλείο» επίλυσης του Κυπριακού σε αυτό που πολλοί αναλυτές και ξένοι διπλωματικοί κύκλοι προσέγγιζαν ως την προοπτική του “gas beyond gas” –με απαραίτητη προϋπόθεση τότε την επίλυση του Κυπριακού έτσι ώστε το φυσικό αέριο –είτε καταστεί καταλύτης είτε όχι ως προς τις ποσότητες- να συμπεριλαμβάνεται ως μια θετική πτυχή στην όλη προσπάθεια. Κάτι τέτοιο ωστόσο δεν επιτεύχθη επί της αρχής και οι ελπίδες για ανεύρεση μεγάλων κοιτασμάτων στα τεμάχια 6 και 10 από τους κολοσσούς της Total-ENI και της αμερικανικής Exxon δεν επιβεβαιώθηκαν –προκειμένου να ενισχυθεί διαπραγματευτικά και η θέση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η περίοδος 2018-2020 κατέστη έτσι «νεκρός χρόνος» ως προς το γεωτρητικό πρόγραμμα της Κυπριακής Δημοκρατίας με τον προγραμματισμό του 2019 να ανατρέπεται (έως τα τέλη του 2021 αναλόγως εξελίξεων) οριστικά από την κάθοδο των πλοίων (Fatih και Yavuz) της τουρκικής TPAO που από τον Ιούνιο του 2019 έως τον Ιούλιο του 2020, προχώρησαν –αποκτώντας μάλιστα τεχνογνωσία «καθ’ οδόν»- σε πέντε γεωτρήσεις στην Κύπρο –συμπεριλαμβανομένων των αδειοδοτημένων τεμαχίων 6, 7 και 8. Αυτό που συγκλίνουσες πληροφορίες υποδεικνύουν είναι πως παρά το «μορατόριουμ» που ισχύει αυτή την στιγμή στις κυπριακές θάλασσες λόγω εξελίξεων στο Κυπριακό, η Τουρκία θα επανέλθει δυναμικά στην κυπριακή ΑΟΖ στην περίπτωση μιας νέας κατάρρευσης των διπλωματικών προσπαθειών για επανέναρξη του διαλόγου. Εντός του 2021 μάλιστα.
Μία ενδιαφέρουσα αντίφαση
Αυτό που πάρα πολλοί έμπειροι παρατηρητές επισημαίνουν στην περίπτωση της Κύπρου και της εμπορικής αξιοποίησης του φυσικού αερίου είναι μια εγγενής αντίφαση μεταξύ του πραγματικού χρόνου λήψης σημαντικών τεχνοοικονομικών αποφάσεων και του διπλωματικού κεφαλαίου που έχει επενδυθεί πέριξ αυτής της προοπτικής. Πέραν του, μόνον πολιτικής σημειολογίας, αγωγού EastMed η Λευκωσία επένδυσε στην ενεργειακή διπλωματία μέσω της καθιέρωσης του «Φόρουμ Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου» (EastMed Gas Organization ή Forum/EMGF) και των σχημάτων τριμερούς διπλωματίας χωρίς ωστόσο να υπάρχει ένα ξεκάθαρο πλάνο ως προς τις τελικές αποφάσεις του πως θα αξιοποιηθεί το κυπριακό φυσικό αέριο και πως το τελευταίο θα μετουσιωθεί σε ουσιαστική γεωπολιτική αναβάθμιση. Κάτι τέτοιο αποκρυσταλλώνεται και σε πρακτικά ζητήματα που εκκρεμούν –και τείνουν να χρονίσουν- όπως η διαπραγμάτευση μεταξύ ΚΔ και Ισραήλ για την συνεκμετάλλευση του 12 (μέρος του εκτείνεται εντός του πεδίου Ishai στην ισραηλινή ΑΟΖ) που θα καθυστερήσει περαιτέρω την ανάπτυξη της «Αφροδίτης» -μετά και από την διεθνή επιδιαιτησία. Ο χαμένος χρόνος εδώ δείχνει να σχηματοποιεί μια αντίφαση: Αφενός μεν οι συνέργειες και η εμβάθυνση με τα κράτη της περιοχής –σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο- αφετέρου η εμβάθυνση αυτή δεν μεταφράζεται σε απτά αποτελέσματα για τα ενεργειακά συμφέροντα της ΚΔ. Επιπλέον, η Τουρκία δείχνει να μην πτοείται από την προώθηση της θετική ατζέντας στην περιοχή μεταξύ των κρατών του φόρουμ (Κύπρος, Ιταλία, Ελλάδα, Ισραήλ, ΠΑ, Αίγυπτος και Ιορδανία) μιας και προσλαμβάνει την «θετική ατζέντα που δεν στρέφεται εναντίον κανενός κράτους της περιοχής» ως «αποκλεισμό της» στα πλαίσια μιας παρατεταμένης κρίσης στην ανατολική Μεσόγειο –πρωμετωπίδα της οποίας είναι οι έκνομες γεωτρητικές ενέργειές της αλλά και μια μελλοντική ένταξή της στο σχήμα –κατόπιν της μερικής ή ολικής αποκατάστασής των διμερών σχέσεών της με την Αίγυπτο και το Ισραήλ.
Οι βηματισμοί Αιγύπτου και Ισραήλ
Μπορεί η παρατεταμένη κρίση των τιμών στο φυσικό αέριο και οι συνθήκες της πανδημίας του Covid-19 να πιέζουν σημαντικά την βιομηχανία του oil & gas, ωστόσο δεν χωρεί αμφιβολία πως τόσο το ισραηλινό κοίτασμα «Λεβιάθαν» (συμφερόντων Chevron με έναρξη παραγωγής το 2019) όσο και το αιγυπτιακό κοίτασμα «Ζορ» (συμφερόντων Eni με έναρξη παραγωγής το 2017) δεν αφήνουν περιθώρια στην Κύπρο να πρωταγωνιστήσει στην περιοχή ως προς τους υδρογονάνθρακες. Η πρόσφατη συμφωνία Ισραήλ-Αιγύπτου για διασύνδεση του «Λεβιάθαν» με τα αιγυπτιακά τερματικά υγροποίησης (μέσω αγωγού) χρήζει πολλαπλών ερμηνειών: α. Αποτελεί μια περαιτέρω απόδειξη της βαθιάς, και πάντα υπό προτεραιότητα, συνεργασίας Αιγύπτου-Ισραήλ όχι μόνο στο ενεργειακό κομμάτι αλλά κι αναφορικά με την αρχιτεκτονική ασφάλειας στην περιοχή με γνώμονα και την δύσκολη εξίσωση της Γάζας β. Υπό προϋποθέσεις μπορεί να καταστεί (σ.σ. μένει να δούμε το συμβόλαιο πώλησης ΦΑ και τους όρους του) option και για τα κυπριακά κοιτάσματα του «Αφροδίτη» χωρίς ωστόσο αυτό να αποτελεί πανάκεια, να αναβαθμίζει ουσιαστικά την Κύπρο ως ενδιάμεσο ενεργειακό κόμβο αλλά και δίχως τον ευσεβοποθισμό ότι η εν λόγω συμφωνία «αποκλείει την Τουρκία» από τους ενεργειακούς σχεδιασμούς του Ισραήλ και τέλος γ. Αποτελεί μια διαρκή υπενθύμιση πως όσο η ΚΔ δεν προχωρά απρόσκοπτα με ένα ολοκληρωμένο στρατηγικό πλάνο στην περιοχή ως προς τους ενεργειακούς της σχεδιασμούς, τότε ο χρόνος και οι εξελίξεις στην περιοχή θα καθίστανται σε βάρος της.
Τι να αναμένουμε
Εκτός συγκλονιστικού απροόπτου κάποια στιγμή στα τέλη του 2021 ή στις αρχές του 2022 η Κυπριακή Δημοκρατία θα επανέλθει στο γεωτρητικό της πρόγραμμα και θα επιστρέψουν στην ΑΟΖ της οι μεγάλοι ενεργειακοί κολοσσοί. Το κρίσιμο ερώτημα που προκύπτει εδώ, ως αποτέλεσμα ενός ρεαλιστικού δεδομένου, είναι το πως θα προχωρήσει η Τουρκία με την δημιουργία νέων τετελεσμένων αν τα τουρκικά της γεωτρύπανα (4 στο σύνολο πλέον) επανέλθουν για γεωτρήσεις στον κυπριακό χώρο. Αυτό που καθίσταται σαφές είναι πως αν το φυσικό αέριο επανέλθει ως κομμάτι της διαπραγμάτευσης στη νέα αυτή διπλωματική προσπάθεια, ενόψει Πενταμερούς, τότε τα δεδομένα που προκύπτουν είναι ξεκάθαρα και το δίλημμα ασφάλειας μετατίθεται στην ελληνοκυπριακή πλευρά: Φόρμουλα διαμοιρασμού στα πλαίσια της συμμετοχής των Τουρκοκυπρίων στην διαδικασία λήψης αποφάσεων για τους ενεργειακούς πόρους ή, αυτή την φορά, δημιουργία ισχυρότερου τετελεσμένου με την εξεύρεση ακόμη και κοιτάσματος στην κυπριακή ΑΟΖ από την τουρκική ΤΡΑΟ. Το τελευταίο μπορεί να ακούγεται κάπως αλλά δεν πρέπει να αποκλειστεί ως ρεαλιστικό σενάριο στο εγγύς μέλλον. Ως εκ τούτου τόσο αυτό όσο και μια εικόνα παράλληλων γεωτρήσεων (της ΚΔ και της Τουρκίας στη θάλασσα της Κύπρου) δεν συνηγορεί και στην καλύτερη έκβαση ως προς το ενεργειακό παζλ της ανατολικής Μεσογείου και τις στρατηγικές επιδιώξεις της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Θα μπορούσε εξάλλου να ισχυριστεί κανείς πως δέκα χρόνια μετά την εξεύρεση κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην ΚΔ, τα σκληρά δεδομένα ενώπιον μας είναι α. πως οι ενεργειακοί πόροι δεν επίλυσαν το Κυπριακό β. πως η Κύπρος δεν κατέστη ενεργειακός κόμβος στην περιοχή γ. πως η Κύπρος δεν κατόρθωσε ακόμη να εξάγει ή να αξιοποιήσει, για σκοπούς εσωτερικής ενεργειακής ασφάλειας/κατανάλωσης, τα διαθέσιμα κοιτάσματά της και τέλος δ. πως η Τουρκία, παραμένει ένας βασικός παίκτης, γεωπολιτικά, στην μεγάλη εικόνα της ενέργειας στην ανατολική Μεσόγειο –οι έκνομες ενέργειες του οποίου συνεχίζονται χωρίς ιδιαίτερες συνέπειες.
