Του Γιάννη Ιωάννου
Η Ελληνική Επανάσταση συχνά μελετάται στο ιστορικό της βάθος –πολιτικό και στρατιωτικό αλλά, σπανιότερα, ως προς το πώς, ακριβώς, πολέμησαν οι επαναστατημένοι Έλληνες. Η περίοδος 1821-1829 είναι αμιγώς πολεμική. Η Ελληνική Επανάσταση συντελείται στη στεριά και στη θάλασσα με τον χαρακτήρα της πολεμικής σύγκρουσης να είναι έντονα βίαιος και τα ατομικά όπλα της περιόδου (πυροβόλα και αγχέμαχα) να διανύουν μια πολύ μεταβατική περίοδο όσον αφορά την τακτική τους χρήση αλλά και το τεχνολογικό τους αποτύπωμα. Πέραν των εθνικών αφηγημάτων για το πώς πολεμάει ο Έλληνας επαναστατημένος, η περίοδος των πρώτων επαναστατικών μαχών, στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα, μέχρι το 1824 διακρίνεται από μια μη συμβατική μορφή πολέμου που αν και θα μπορούσε να τυποποιηθεί θεωρητικά σαν μορφή ανταρτοπόλεμου («guerrilla warfare») δεν είναι ακριβώς τέτοια. Τα επαναστατικά τμήματα πολεμούν μεν άτακτα, χωρίς καμιά ομοιογενοποίηση ως προς τον οπλισμό και τις στολές τους, ωστόσο οι καθοριστικές μάχες κρίνονται, προ της έλευσης των Φιλελλήνων και της οργανωτικής και λογιστικής τους συνεισφοράς, σε μάχη εκ παρατάξεως, η οποία συχνά καταλήγει σε σκληρές, εκ του συστάδην, μάχες. Τα όπλα του 1821, πυροβόλα και αγχέμαχα, δεν μπορούν να τυποποιηθούν ως προς τους τύπους, τη χρονολογική τους προέλευση και τους μηχανισμούς τους ως κάτι ενιαία «ελληνικό». Είναι όπλα σε μια γεωγραφική χωρητικότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια, που εξεγείρονται και κυριολεκτικά μπορεί κανείς να συναντήσει από ένα γαλλικό τυφέκιο πυριτόλιθου του Στρατού του Ναπολέοντα μέχρι ένα τυφέκιο που η κάννη του έχει συναρμολογηθεί στο Μπεράτι της Αλβανίας, ο διάκοσμός του είναι φτιαγμένος από έναν Έλληνα, Γιαννιώτη, χρυσοχόο, ο μηχανισμός πυριτόλιθου έχει εισαχθεί από την Μπρέσια της Ιταλίας και οι σφραγίδες του κατόχου, αν και εφόσον το όπλο καταλήγει σε ελληνικά, επαναστατημένα, χέρια ως λάφυρο παραπέμπουν σε κάποιον Οθωμανό αρχικό ιδιοκτήτη. Το ίδιο ισχύει και με τα αγχέμαχα όπλα, με την πάλα ενός αγωνιστή που λαμβάνει μέρος στη μάχη στα Δερβενάκια να έχει κατασκευαστεί το 1770, ήτοι μισό αιώνα (!) πριν από την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως. Το 1821 οι Έλληνες επαναστατημένοι κερδίζουν την ελευθερία του πολεμώντας εκ του συστάδην. Οι μάχες της περιόδου είναι βίαιες και καταλήγουν πάντα σε μια αρχετυπική –από τα βάθη των αιώνων της ανθρώπινης ύπαρξης– ανθρώπινη συμπεριφορά: Την αφαίρεση της ζωής μετά από, συχνά, προσωπική πάλη.
Το γνωστότερο λάβαρο του 1821 που καταδεικνύει τη συμμετοχή Κύπριων αγωνιστών στις γραμμές του αγώνα
Η εξέλιξη των όπλων
Οι Έλληνες επαναστατημένοι το 1821 πολεμούν με το ξίφος και το τουφέκι. Άτακτα αλλά και με συγκροτημένα, μετά το 1824, τμήματα. Το πρώτο μισό του 19ου αιώνα συγκλονίζεται από τους πολέμους του Ναπολέοντα από την Ιβηρική μέχρι τη ρωσική ήπειρο, από τους τριγμούς στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και από την τεχνολογική εκτόξευση των Μέσων (κυρίως στα πυροβόλα όπλα) την περίοδο μετά το Συνέδριο της Βιέννης (1814-15). Η πρόοδος αυτή βλέπουμε ότι οδηγεί σε ριζική αναμόρφωση των πυροβόλων όπλων με σταθμούς τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-1856) και τον Αμερικανικό Εμφύλιο (1861-1865). Τα όπλα στην ελληνική επικράτεια της Επανάστασης του 1821 προέρχονται κυριολεκτικά από παντού: Από τη Δύση, με εισαγωγές, ειδικές παραγγελίες ή στο πλαίσιο φιλελληνικής βοήθειας και από την Ανατολή. Τα κυρίαρχα μοτίβα, ωστόσο, έχουν να κάνουν με προ-επαναστατικά υποδείγματα όπλων με προέλευση την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τα Βαλκάνια. Ένα καριοφίλι για παράδειγμα που μπορεί να έπεφτε στα χέρια ενός Έλληνα μαχητή μπορεί να είχε ιταλικό μηχανισμό πυροδότησης, κάννη κατασκευασμένη κάπου στα Βαλκάνια, ελληνικό διάκοσμο και οθωμανικές σφραγίδες λόγω του πρώτου του ιδιοκτήτη. Οι μεγάλες μάχες κρίθηκαν κυρίως στον αγώνα εκ του συστάδην συνεπώς τα αγχέμαχα όπλα (οι πάλλες, τα γιαταγάνια, τα μαχαίρια και οι λόγχες) επηρέασαν καταλυτικά τον Αγώνα. Μην ξεχνάμε επίσης πως η Ελλάδα παραμένει ένα αρχιπελαγικό και ναυτικό κράτος για αιώνες. Συνεπώς το όπλο, όχι ως αντικείμενο αλλά ως έννοια, που κυριαρχεί στον Αγώνα του 1821 είναι το Ναυτικό.
Το μήνυμα 200 χρόνια μετά
H Ελληνική Επανάσταση πρέπει να ιδωθεί όχι μόνο ως η ιστορική αφύπνιση του ελληνικού έθνους και ως το γεγονός που οδήγησε στην γέννηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους αλλά κι ως ένα σύνθετο ζήτημα διεθνών σχέσεων του 19ου αιώνα. Ως τέτοιο, αφορά το σύνολο της διεθνούς πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων της εποχής, την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τις τεκτονικές αλλαγές που σημειώθηκαν σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο, την Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια. Ο ρόλος των ξένων δυνάμεων υπήρξε καθοριστικός. Ωστόσο, οι Έλληνες επαναστατημένοι τίμησαν τον όρκο των Αθηναίων οπλιτών: «Ου καταισχυνώ όπλα τα ιερά». Θριάμβευσαν στο Βαλτέτσι και στα Δερβενάκια. Κυριάρχησαν στη θάλασσα της Χίου και της Ερεσού. Και, σημαντικότερα, θυσιάστηκαν στο Δραγατσάνι και στο Μανιάκι και υπέμειναν καρτερικά στο Μεσολόγγι. Η Ελλάδα σήμερα είναι ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος και μια ευρωπαϊκή χώρα που διαδραματίζει σημαντικό ρόλο για την ειρήνη και τη σταθερότητα στην περιοχή. Το μήνυμα του 1821 παραμένει επίκαιρο και μας διδάσκει πως οι Έλληνες πάντα θα πολεμούν όποιον προσπαθήσει να προσβάλλει την ελευθερία τους.
Κύπριοι στις γραμμές του αγώνα για την Ανεξαρτησία
Ανάμεσα στα πλοία των επαναστατημένων Ελλήνων (1824-1827) υπάρχουν και ορισμένα κυπριακά: H λεύκα «Λευκωσία», η γολέττα «Κυπρία», το πολεμικό «Κύπρις» και το mistico «Ο Ποσειδών» (με καπετάνιο τον Ιωάννη Κύπριο). Στη φωτογραφία απεικόνιση mistico το οποίο εξωτερικά μοιάζει με εμπορικό, στην ουσία όμως πρόκειται για ευέλικτο πολεμικό πλοίο (με κανόνια και ένοπλο πλήρωμα)
Κυπριακής καταγωγής άνδρες έλαβαν μέρος σε εκατοντάδες επιχειρήσεις του Αγώνα για την Ελληνική Ανεξαρτησία (1821-1829) και διακρίθηκαν στις μάχες σε ξηρά και θάλασσα. Από την Ιώνιο Φάλαγγα μέχρι τα πληρώματα πλοίων «Mistico» (σ.σ. πολεμικά πλοία που στο παρουσιαστικό τους έμοιαζαν, για σκοπούς παραπλάνησης, ως εμπορικά) και από τις πολιορκίες του Μεσολογγίου μέχρι τη δράση του Ιωάννη Σταυρινού Σταυριανού (η εμφάνιση του οποίου αποδεικνύει την συμμετοχή των Κύπριων στον τακτικό, μετά το 1824, στρατό των Ελλήνων επαναστατημένων) οι Κύπριοι αγωνιστές σπεύδουν στον ελλαδικό χώρο για να συμμετάσχουν στις γραμμές του αγώνα. Η καταλογογράφησή τους παραμένει ένα δύσκολο, ιστοριογραφικά, έργο μιας και στις γραμμές του Αγώνα οι πιο πολλοί υπογράφουν ως «Κύπριος», «Κυπραίος», «Κυπριώτης», κ.α.ο. ή δηλώνουν το «πατρίς Κύπρος» ως τόπο καταγωγής. Η συμμετοχή εκατοντάδων Κύπριων στις γραμμές του αγώνα, μετά το 1821, καταδεικνύει πως παρά την πρόωρη αποτυχία του να καταστεί η νήσος Κύπρος πεδίο εκδήλωσης μιας διαρκούς ένοπλης εξέγερσης μετά τα γεγονότα του Ιουλίου, η Ελλάδα αποτέλεσε πεδίο συμμετοχής στους εθνικούς αγώνες –τάση που συνεχίστηκε σε όλες τις πολεμικές συγκρούσεις του 20ού αιώνα. Η Ελληνική Επανάσταση ενέπνευσε ακόμη και τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ με τους μαχητές της οργάνωσης συχνά να χρησιμοποιούν ως ψευδώνυμα («nom de guerre») ονόματα διάσημων αγωνιστών του 1821. Σε πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές επιβεβαιώνεται η ύπαρξη εκατοντάδων μαχητών κυπριακής καταγωγής –και επ’ ουδενί δεν πρέπει να αποκλειστεί και η προσφορά σε χρήματα, όπλα (κυρίως από την επαρχία της Λαπήθου) αλλά και υποζύγια (σ.σ. ο κυπριακός ημίονος δεν έλειψε από την Ελληνική Επανάσταση). Χαρακτηριστική, από πηγές, είναι η δράση του Κυπρίδημου Γεωργιάδη που με δικό του σώμα ενόπλων έφτασε ψηλά στην ιεραρχία του τακτικού στρατού των Ελλήνων επαναστατημένων και έδρασε εναντίον της εκστρατείας του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο –για να βρεθεί αργότερα στο επίκεντρο άσχημων πράξεων όπως η φερόμενη εμπλοκή του σε δολοφονία και η, ακολούθως, φυγοδικία του. Σε κάθε περίπτωση, η συμμετοχή των Κύπριων στην Επανάσταση του 1821 είναι ένα αδιαμφισβήτητο ιστορικό γεγονός –η μελέτη του οποίου με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων χρήζει περαιτέρω μελέτης.
