ΚΛΕΙΣΙΜΟ
Loading...
 

Ο φιλελευθερισμός του Αδαμάντιου Κοραή

Οι Eλληνες δεν είχαν απλώς επαναστατήσει, αλλά είχαν υιοθετήσει και ένα φιλελεύθερο Σύνταγμα

Kathimerini.gr

ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ ΧΑΤΖΗ

ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΥ ΚΟΡΑΗ
Σημειώσεις εἰς τὸ Προσωρινὸν
Πολίτευμα τῆς Ἑλλάδος
Επιμέλεια-εισαγωγή: Πασχάλης
Κιτρομηλίδης
εκδ. Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2018, σελ. 244

«Ο Κοραής είναι ένας λόγιος πρώτης γραμμής: Διάβασα δύο από τα έργα του με μεγάλη ευχαρίστηση. Η οξύνοιά του είναι αντάξια της πολυμάθειάς του. Θεωρείται μεγάλη αυθεντία απ’ όλους τους ανθρώπους των γραμμάτων.»
– Επιστολή του Σάμιουελ Παρ προς τον Τζέρεμι Μπένθαμ, 20 Φεβρουαρίου 1823

Ο Παρ, ένας από τους σημαντικούς και με επιρροή Bρετανούς διανοουμένους της εποχής, απαντούσε σε μια επιστολή που του είχε στείλει τρεις ημέρες νωρίτερα ο Μπένθαμ ζητώντας τη γνώμη του για τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα. Οι Eλληνες δεν είχαν απλώς επαναστατήσει, αλλά είχαν υιοθετήσει και ένα φιλελεύθερο Σύνταγμα. «Eχω λόγους να πιστεύω ότι κάτι συμβαίνει στην Ελλάδα», έγραφε ο Μπένθαμ. Αφορμή για την επιστολή του ήταν η αλληλογραφία που είχε ξεκινήσει με τον σημαντικότερο Eλληνα διανοούμενο της εποχής, τον Αδαμάντιο Κοραή. Ο Μπένθαμ θα εμπλακεί περισσότερο στο ελληνικό ζήτημα και μεταξύ των άλλων θα στείλει προτάσεις για την αναθεώρηση του πρώτου επαναστατικού Συντάγματος.

Oμως το Σύνταγμα της Επιδαύρου το είχε σχολιάσει και ο Κοραής. Ετοίμασε το 1823 ένα μεγάλο κείμενο που δεν δημοσίευσε ποτέ. Παρέμεινε άγνωστο και παραλίγο να χαθεί αν δεν το διέσωζε ο δημοκράτης διανοούμενος Θεμιστοκλής Βολίδης, που το ανακάλυψε και το δημοσίευσε έναν αιώνα αργότερα, το 1933, με πρόλογο του Γεωργίου Φιλάρετου. Το Iδρυμα της Βουλής των Ελλήνων προσφέρει αυτό το τόσο σημαντικό κείμενο της πρώιμης ελληνικής πολιτικής και συνταγματικής θεωρίας στο ελληνικό κοινό, σε μια καλαίσθητη νέα έκδοση που περιέχει τρία σημαντικά κείμενα. Το ένα είναι του Κοραή, το άλλο του Φιλάρετου και το τρίτο του Πασχάλη Κιτρομηλίδη. Ο Κιτρομηλίδης είναι ο κορυφαίος Eλληνας φιλελεύθερος διανοούμενος με διεθνώς αναγνωρισμένο έργο στην ιστορία των ιδεών και ειδικά στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό – άρα ο σχολιασμός του κειμένου του Κοραή έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Oμως η εισαγωγή του Κιτρομηλίδη αποτελεί επιπλέον και μια εξαιρετική συνοπτική εισαγωγή στον πρώιμο (ελληνικό) φιλελεύθερο συνταγματισμό.

Στο κείμενό του ο Κοραής σχολιάζει αναλυτικά το Σύνταγμα της Επιδαύρου, άρθρο προς άρθρο. Σύμφωνα με τον Κιτρομηλίδη, τον σχολιασμό του «διαπερνά ένας εκλεκτικός φιλελευθερισμός που στοχεύει στη μεταμόρφωση της παραδοσιακής ελληνικής κοινωνίας σε δυτικού τύπου εθνική κοινότητα». Ως κλασικός φιλελεύθερος αλλά και δημοκράτης, ζητεί τη χειραφέτηση της πολιτικής από τη θρησκεία και τον χωρισμό Εκκλησίας και κράτους· ένα ελάχιστο κράτος που να εξασφαλίζει την προσωπική ασφάλεια, την προσωπική ελευθερία και την ιδιοκτησία χωρίς κοινωνικές παροχές – με εξαίρεση τη δημόσια παιδεία· τον έλεγχο των αυθαιρεσιών του κράτους, περιστολή δαπανών και διαφάνεια· την υπεροχή της νομοθετικής έναντι της εκτελεστικής εξουσίας και την αποκέντρωση. Ο Κοραής απορρίπτει τη μοναρχία, απεχθάνεται οτιδήποτε αναιρεί τη φυσική (και πολιτική) ισότητα, θεωρεί ότι ο τακτικός στρατός είναι επικίνδυνος για τη δημοκρατία, βλέπει τη φορολογία ως αναγκαίο κακό που πρέπει να περιοριστεί στο ελάχιστο, αντιμετωπίζει την ανταγωνιστική αγορά ως προϋπόθεση για ευημερία και καινοτομία και τις επενδύσεις ως παραπάνω από ευπρόσδεκτες. Απαιτεί ανεξιθρησκία, ισονομία, προστασία των ατομικών δικαιωμάτων και δύο θεσμικές εγγυήσεις: ορκωτά δικαστήρια και ελευθερία του λόγου, τους «δύο προμαχώνες της ελευθερίας». Ομως ο φιλελευθερισμός του έχει όρια: «Η ιδιοκτησία δεν περιορίζεται εις τα ιδίως λεγόμενα κτήματα ή υπάρχοντα άψυχα […] αλλ’ εκτείνεται και εις την γυναίκα, τα τέκνα καθενός…»

Δύο παρατηρήσεις του Κιτρομηλίδη έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον:

α) Δεν αποτελεί παρέκκλιση από τον φιλελευθερισμό του Κοραή η πρότασή του για μια πανίσχυρη νομοθετική εξουσία. Φαίνεται να προσπαθεί (ανεπιτυχώς) να συγκεράσει τον Ρουσσώ με τον Μπερκ, δηλαδή τη δημοκρατική θεωρία της γενικής βούλησης με μια αριστοκρατική αντίληψη της αντιπροσώπευσης. β) Τα ελληνικά συντάγματα «δεν αντιγράφουν ξένα πρότυπα αλλά εγκαινιάζουν μια γηγενή ελληνική δημοκρατική πολιτειολογία». Ενώ οι Ελληνες αποφάσισαν να υιοθετήσουν Σύνταγμα, δεν αντέγραψαν τα υπάρχοντα μοναρχικά συντάγματα (Γαλλία, Δανία, Σουηδία, Κάτω Χώρες), ούτε το περίφημο ισπανικό Σύνταγμα του Κάδιξ, που αποτέλεσε το πρότυπο για τους επαναστάτες της Νότιας Ευρώπης (Ιταλία και Πορτογαλία).

Τα τρία ελληνικά επαναστατικά συντάγματα ήταν αβασίλευτα και μάλιστα, όπως παρατηρεί ο Κιτρομηλίδης, «κατά τα πρότυπα της παλαιότερης ριζοσπαστικής παράδοσης που είχε ηττηθεί το 1815», την οποία θύμιζαν τα πάντα: από το πενταμελές εκτελεστικό μέχρι το πορτρέτο του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου (από τον Ανταμ Φρίντελ), ντυμένου σύμφωνα με τη μόδα του γαλλικού διευθυντηρίου. Ο Μαυροκορδάτος είχε φέρει μαζί του στην Ελλάδα τον σεσημασμένο καρμπονάρο Βιντσέντζο Γκαλίνα, τον ενέπλεξε στη συγγραφή της πρώτης εκδοχής του Συντάγματος, σε συνεργασία με τον επίσης ριζοσπάστη φιλελεύθερο Αναστάσιο Πολυζωίδη, και τελικά τον τίμησε και επίσημα ως πρόεδρος του πρώτου Εκτελεστικού. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Γκαλίνα, ο Πολυζωίδης και ο Κοραής είχαν θεσμικό πρότυπο το αβασίλευτο Σύνταγμα των ΗΠΑ.

«Εργαστήρι ιδεών»

Ετσι ξεκίνησε ένας διάλογος Κοραή – Τζέφερσον και Ελληνικής Προσωρινής Διοίκησης με τον κύκλο Μπένθαμ στο Λονδίνο, ό,τι πιο δημοκρατικό και φιλελεύθερο πρόσφερε η βρετανική πολιτική σκηνή της εποχής. Δεν είναι καθόλου, λοιπόν, υπερβολή αυτό που γράφει ο Κιτρομηλίδης: «Η πρώιμη εκδήλωση του ελληνικού συνταγματισμού λειτούργησε ως αξιόλογο ερέθισμα στην ανέλιξη της δημοκρατικής πολιτειολογίας στην ευρωπαϊκή πολιτική σκέψη». Η Ελλάδα του 1821 δεν ήταν απλώς ένα πεδίο μαχών, θυσιών και ηρωισμού. Ηταν επίσης (όπως αναφέρει ο Νίκος Αλιβιζάτος) ένα «εργαστήρι ιδεών» για τον πειραματισμό φιλελεύθερων θεσμών από πρωτοπορίες της μεταναπολεόντειας Ευρώπης.

* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ).

ΣΧΕΤΙΚΑ TAGS

Βιβλίο: Τελευταία Ενημέρωση

X