Kathimerini.gr
ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΝΕΔΟ
PETER FRANKOPAN
Η Πρώτη Σταυροφορία,
το κάλεσμα της Ανατολής
μτφρ. Γιάννης Βογιατζής
εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ. 302
Στην είδηση της μετάφρασης ενός ακόμη βιβλίου για την Πρώτη Σταυροφορία οι ειδικοί διαθέτουν εκ προοιμίου άπειρη διάθεση για κριτική και όχι πάντα αρκετή υπομονή να φυλλομετρήσουν το πόνημα. Θεωρητικά έχουν ειπωθεί τα πάντα για το κάλεσμα του Πάπα Ουρβανού Β΄ στους ιππότες της Δύσης να πάψουν να σφάζονται μεταξύ τους και να στρέψουν την επιθετικότητά τους προς Ανατολάς για να απελευθερώσουν την κατεχόμενη από το Ισλάμ Ιερουσαλήμ για 450 χρόνια.
Εκείνη η οργανωμένη κινητοποίηση των πιο ισχυρών ιπποτών της Δύσης με σκοπό να «απελευθερώσουν» τους Αγίους Τόπους έχει ιδωθεί από την οπτική γωνία των δυτικών, η οριενταλιστική ιστοριογραφία για την περίοδο είναι πια αρκετά σημαντική, ενώ στο ελληνικό κοινό είναι σίγουρα γνωστά τα έργα που παρουσιάζουν την οπτική γωνία του Αυτοκράτορα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Αλέξιου Α΄, ο οποίος προσπάθησε να αξιοποιήσει τη δυτική κίνηση μέσω της Μικράς Ασίας προς τους Αγίους Τόπους με σκοπό να απελευθερώσει τα εδάφη που είχαν κατακτηθεί από τη μάχη του Μαντζικέρτ (1071) και έπειτα από τις διάφορες τουρκικές φυλές. Η «Αλεξιάς» της Αννας Κομνηνής, μεγάλης κόρης του Αλέξιου Α΄ βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία από τις Εκδόσεις Αγρα ήδη από το 2005, ενώ το πρωτότυπο, σε μετάφραση Αλόης Σιδέρη είχε εκδοθεί το 1990.
Η οπτική γωνία
Ο Πίτερ Φράνκοπαν, καθηγητής Παγκόσμιας Ιστορίας και διευθυντής του Κέντρου Βυζαντινών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, μελετητής, βαθύς γνώστης της «Αλεξιάδας» και μεταφραστής της στην αγγλική γλώσσα, προωθεί ακριβώς αυτή την οπτική γωνία στο έργο του, κάτι που για το ευρύ δυτικό κοινό δεν είναι δεδομένο. Αντιθέτως, στο δυτικοευρωπαϊκό λαϊκό (και όχι μόνο) υποσυνείδητο η σχεδόν χιλιετής Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (το μεταγενέστερα και υποτιμητικά μετονομασμένο σε «Βυζάντιο»), παραμένει ακόμα και σήμερα μια περίοδος παρακμής.
Ο Φράνκοπαν, λοιπόν, ακριβώς αυτά τα γιβωνιανά κατάλοιπα επιχειρεί να διαλύσει, στη δική του εκδοχή της Πρώτης Σταυροφορίας. Τα «Κατορθώματα των Φράγκων», ανωνύμου συγγραφέως (Gesta Francorum), και έργα, όπως αυτά του Αλβέρτου του Ααχεν, του Φουλχέρου της Σαρτρ, το Ρεϊμόνδου του Αγκιγέρ, παρουσίαζαν αφενός τους δυτικούς ιππότες ως ηρωικές φιγούρες έτοιμες για την πιο ευγενή ανδραγαθία και τον Αλέξιο ως ένα σκοτεινό, δολοπλόκο πρόσωπο που καραδοκούσε ώστε να «κλέψει» τα κέρδη από την προώθηση που είχαν τα στρατεύματα των Σταυροφόρων με αίμα και ιδρώτα, ώστε να τα επανασυνδέσει στην «παρηκμασμένη» Αυτοκρατορία του. Αυτή, άλλωστε, είναι και η τελευταία αράδα του βιβλίου του Φράνκοπαν: «Μετά από πάνω από 900 χρόνια στη σκιά, ο Αλέξιος πρέπει να ξαναβρεί τη θέση του στο προσκήνιο της ιστορίας της Πρώτης Σταυροφορίας».
Η «Πρώτη Σταυροφορία. Το κάλεσμα της Ανατολής» εκδόθηκε στα αγγλικά το 2012 και, σύντομα επισκιάστηκε από τους «Δρόμους του Μεταξιού» που, έως τώρα τουλάχιστον είναι το μπεστ σέλερ του Πίτερ Φράνκοπαν, καθώς με αριστοτεχνικά αφηγηματικό τρόπο παρουσιάζει την ολότητα που είναι η ιστορία της Ευρασίας από την Αρχαία Ελλάδα και την αρχαία Κίνα μέχρι σήμερα. Ωστόσο, η «Πρώτη Σταυροφορία», κινούμενη στο κατεξοχήν γνωστικό αντικείμενο του Πίτερ Φράνκοπαν είναι πολύ πιο πιστή στον δύσκολο και συχνά καταπιεστικό βρόχο που επιβάλλουν στον συγγραφέα οι γραπτές πηγές.
Ο Φράνκοπαν, λοιπόν, παίρνει όλα τα παραπάνω, τα εντάσσει σε ένα πακέτο και δίνει στον αναγνώστη μια απολαυστική περιπέτεια. Το αποτέλεσμα οφείλει, βεβαίως, πολλά στην εξαιρετική μετάφραση του Γιάννη Βογιατζή. Παρότι είναι ένα επιστημονικά άρτιο έργο, διεκδικεί δάφνες μεγάλου αφηγήματος, με παραστατικότητα και στιβαρότητα που μπορεί κανείς να συναντήσει στο είδος μόνο σε ιστορικούς όπως ο Στίβεν Ράνσιμαν (αν περιοριστούμε στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία).
Με πραγματικά αριστοτεχνικό τρόπο ο Φράνκοπαν ζωντανεύει στο χαρτί τον Αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό και τις προσπάθειές του να πάρει πίσω τις ασιατικές κτήσεις της Αυτοκρατορίας που είχαν κατακτηθεί από τους Τούρκους. Ή τον Βοημούνδο, εκείνο τον νορμανδικής καταγωγής ιππότη, ο οποίος είχε προσπαθήσει στο πλευρό του πατέρα του Ροβέρτου Γυϊσκάρδου ήδη το 1080-81 να κατακτήσει την Κωνσταντινούπολη. Οι φιλοδοξίες του, οι έριδες με τους υπόλοιπους Σταυροφόρους και η διαρκής τάση του για αυτονόμηση τον έκανε μια πραγματική ωρολογιακή βόμβα.
Σάρκα και οστά λαμβάνει και ο Γοδεφρείδος του Μπουιγιόν, εκ των ηγετών της Σταυροφορίας και πρώτος ηγεμόνας του χριστιανικού βασιλείου της Ιερουσαλήμ το 1099, όταν η πόλη έπεσε στα χέρια των πολιορκητών της, με μια άλωση η οποία εξελίχθηκε σε ένα εφιαλτικό λουτρό αίματος. Οι ηγετικές μορφές της Πρώτης Σταυροφορίας, όπως ο Στέφανος Β΄ του Μπλουά, ο Ροβέρτος Β΄ της Φλάνδρας, ο Ούγος του Βερμαντουά, ο Ταγκρέδος και αρκετοί ακόμη ευγενείς από όλη τη δυτική Ευρώπη ήταν επικεφαλής ενός στρατού όπου υπήρχαν «Φράγκοι, Φλαμανδοί, Φρίσιοι, Γαλάτες, Αλλόβρογες, Λοθαριγγιανοί, Αλαμανοί, Βαυαροί, Νορμανδοί, Αγγλοι, Σκώτοι, Ακουιτανοί, Ιταλοί, Δάκοι, Απουλιανοί, Ιβηρες, Βρετόνοι, Ελληνες και Αρμένιοι», σύμφωνα με όσα κατέγραψε ο Φουλχέρος της Σαρτρ και μεταφέρονται από τον Φράνκοπαν.
Ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός υποδέχεται τον Πέτρο τον Ερημίτη, ιερομόναχο από την Αμιένη της βόρειας Γαλλίας, ο οποίος προσπαθούσε να διοργανώσει μια «σταυροφορία του λαού» για τα δεινά των χριστιανών της Ανατολής. Εικονογράφηση από το βιβλίο.
Οι μουσουλμάνοι
Αναλόγως γλαφυρή είναι και η περιγραφή των μουσουλμάνων ηγεμόνων της περιοχής, όπως ο σουλτάνος των Σελτζούκων του Ρουμ Κιλίτζ Αρσλάν, ο οποίος αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει αυτή την πλημμυρίδα κατά κανόνα ανώτερων στρατιωτικών δυνάμεων που σωρεύτηκαν στη Μικρά Ασία από το 1096-97 και έπειτα, των τουρκομανικών φυλών που ουκ ολίγες φορές απείλησαν τις σταυροφορικές στρατιές με ολοκληρωτικό αφανισμό, ή του Τούρκου Τζαχά της Σμύρνης που ναυπηγούσε στόλο με σκοπό να επεκταθεί και στα νησιά του Αιγαίου.
Η αφηγηματική δεινότητα του Φράνκοπαν φαίνεται στον τρόπο με τον οποίο διατηρεί μεν τη γραμμική χρονολογική διήγηση, αλλά ταυτόχρονα δεν υποκύπτει στις παγίδες του ιστορικισμού. Ενώ δεν φείδεται πολλές φορές λεπτομερούς καταγραφής στοιχείων των χαρακτήρων των πρωταγωνιστών της Πρώτης Σταυροφορίας, ο Φράνκοπαν δεν παραλείπει την ανάδειξη των γενικότερων εξελίξεων γύρω από αυτή τη σημαντική αλληλουχία γεγονότων στο γύρισμα του 11ου προς τον 12ο αιώνα μ.Χ.
Δεν λείπει η μεγάλη πολιτική εικόνα, αυτή του έντονου διπλωματικού παρασκηνίου ανάμεσα στη Ρώμη και στην Κωνσταντινούπολη, με πρωταγωνιστές τον Αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ και τον Πάπα Ουρβανό Β΄, με σκοπό την ανακοπή της τουρκικής επέκτασης στη Μικρά Ασία, που εντέλει δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την Πρώτη Σταυροφορία.
Η Πρώτη Σταυροφορία ήταν, επίσης, μια στιγμή ανάδειξης των χωροδεσποτών της δυτικής Ευρώπης στο απόγειο του φεουδαρχικού φαινομένου. Ποτέ πριν ή μετά τον 11ο και 12ο αιώνα, στην εποχή των Σταυροφοριών, το τρίπτυχο που έθετε τους πολεμιστές ευγενείς χωροδεσπότες στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας (με τους ιερείς και τους αγρότες να το συμπληρώνουν), δεν ήταν ισχυρότερο. Τον 13ο αιώνα, ο κόμης της Φλάνδρας θα ήταν πολύ πιο ανίσχυρος από τον Ροβέρτο Β΄, ενώ η κομητεία της Τουλούζης, έπειτα από μια από τις παρεκκλίσεις της Τέταρτης Σταυροφορίας, θα μετατρεπόταν σε μια ιστορική ανάμνηση.
Πρόδρομος αλλαγών σε Ανατολική Ευρώπη και Μεσόγειο
Η επαφή ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή συνέβαινε σε μια περίοδο όχι πολλά χρόνια μακριά από το Σχίσμα των Εκκλησιών του 1054, ενώ Ρώμη και Κωνσταντινούπολη προσπαθούσαν να συνεννοηθούν και για λόγους γεωπολιτικής ισορροπίας, την οποία είχαν διαταράξει οι Νορμανδοί της νότιας Ιταλίας από τον πατέρα του «πολύ» Βοημούνδου της Α΄ Σταυροφορίας και έπειτα. Ο Φράνκοπαν δεν πρωτοτυπεί όταν επισημαίνει ότι η επαφή αυτή ουσιαστικά καλλιέργησε τον σπόρο της καχυποψίας ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, κάτι που οδήγησε στην παρέκκλιση της Τέταρτης Σταυροφορίας από τον αρχικό σκοπό της και στην Αλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 και την κατάτμηση και τον διαμοιρασμό των εδαφών της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε δυτικούς αριστοκράτες.
Διαβάζοντας, ωστόσο, προσεκτικά τις επιτυχίες, τις αποτυχίες και τις παρ’ ολίγον καταστροφές στην πορεία της Πρώτης Σταυροφορίας, όπως τις περιγράφει ο Φράνκοπαν αλλά, κυρίως, την αφήγησή τους από τους δυτικούς εκείνης της εποχής, αντιλαμβάνεται κάποιος ότι η Τέταρτη Σταυροφορία ήταν ένα εξηγήσιμο γεγονός, δεδομένης της «εύφλεκτης» ύλης που είχε σωρευθεί. Ο Φράνκοπαν γοητεύεται από την επαφή της Δύσης με την Ανατολή και όχι μόνο εκείνη που εκπροσωπούσε ο Αλέξιος Α΄, αλλά και το ισλάμ, με το οποίο οι περισσότεροι από τους Σταυροφόρους έρχονταν για πρώτη φορά σε επαφή.
Καλλιτεχνική αποτύπωση εποχής, της σφαγής της Αντιoχείας το 1098, στο πλαίσιο της Πρώτης Σταυροφορίας.
Επίσης, από το έργο του Φράνκοπαν δεν λείπει η σιγουριά του εκ των υστέρων γνώστη της εξέλιξης της Ιστορίας. Με το τέλος της Πρώτης Σταυροφορίας, η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, έχοντας περάσει κυριολεκτικά διά πυρός και σιδήρου από το 1071 και για περίπου 20 χρόνια, βρισκόταν σε εξαιρετική κατάσταση. Δεν ήταν μια ενδιάμεση κρατική δομή, μια πολιτική οντότητα έτοιμη να κατασπαραχθεί ανάμεσα στην Καθολική Δύση και στη μουσουλμανική Ανατολή. Δεν ήταν ενδιάμεσος χώρος. Επίσης, παρά τα αντιθετικά σχήματα που δημιουργήθηκαν τεχνητά στη συνέχεια, ο Φράνκοπαν αναδεικνύει την εποχή ως εκείνη που πραγματικά ήταν: μια κατάσταση πολεμικής αβεβαιότητας και διαρκώς εναλλασσόμενων αφοσιώσεων των πρωταγωνιστών που υπηρετούσαν μόνον όποιον διασφάλιζε μεγαλύτερα κέρδη.
Ολα αυτά, ενταγμένα στην τεράστια ιδεολογική διαμάχη της εποχής, με εμπροσθοφυλακή την Καθολική Εκκλησία, δεν ήταν, βέβαια, προδικασμένο ότι θα οδηγούσαν σε νέες ισορροπίες στην Ανατολική Ευρώπη και στη Μεσόγειο, αλλά έκαναν ακριβώς αυτό. Και ο Φράνκοπαν, μας τα προσφέρει αβίαστα, σε ένα βιβλίο που διαβάζεται εύκολα και γρήγορα, ενώ μπορεί να αποτελέσει την ίδια στιγμή και σημείο αναφοράς.
Πρόδρομος αλλαγών σε Ανατολική Ευρώπη και Μεσόγειο
Η επαφή ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή συνέβαινε σε μια περίοδο όχι πολλά χρόνια μακριά από το Σχίσμα των Εκκλησιών του 1054, ενώ Ρώμη και Κωνσταντινούπολη προσπαθούσαν να συνεννοηθούν και για λόγους γεωπολιτικής ισορροπίας, την οποία είχαν διαταράξει οι Νορμανδοί της νότιας Ιταλίας από τον πατέρα του «πολύ» Βοημούνδου της Α΄ Σταυροφορίας και έπειτα. Ο Φράνκοπαν δεν πρωτοτυπεί όταν επισημαίνει ότι η επαφή αυτή ουσιαστικά καλλιέργησε τον σπόρο της καχυποψίας ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, κάτι που οδήγησε στην παρέκκλιση της Τέταρτης Σταυροφορίας από τον αρχικό σκοπό της και στην Αλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 και την κατάτμηση και τον διαμοιρασμό των εδαφών της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε δυτικούς αριστοκράτες.
Διαβάζοντας, ωστόσο, προσεκτικά τις επιτυχίες, τις αποτυχίες και τις παρ’ ολίγον καταστροφές στην πορεία της Πρώτης Σταυροφορίας, όπως τις περιγράφει ο Φράνκοπαν αλλά, κυρίως, την αφήγησή τους από τους δυτικούς εκείνης της εποχής, αντιλαμβάνεται κάποιος ότι η Τέταρτη Σταυροφορία ήταν ένα εξηγήσιμο γεγονός, δεδομένης της «εύφλεκτης» ύλης που είχε σωρευθεί. Ο Φράνκοπαν γοητεύεται από την επαφή της Δύσης με την Ανατολή και όχι μόνο εκείνη που εκπροσωπούσε ο Αλέξιος Α΄, αλλά και το ισλάμ, με το οποίο οι περισσότεροι από τους Σταυροφόρους έρχονταν για πρώτη φορά σε επαφή.
Επίσης, από το έργο του Φράνκοπαν δεν λείπει η σιγουριά του εκ των υστέρων γνώστη της εξέλιξης της Ιστορίας. Με το τέλος της Πρώτης Σταυροφορίας, η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, έχοντας περάσει κυριολεκτικά διά πυρός και σιδήρου από το 1071 και για περίπου 20 χρόνια, βρισκόταν σε εξαιρετική κατάσταση. Δεν ήταν μια ενδιάμεση κρατική δομή, μια πολιτική οντότητα έτοιμη να κατασπαραχθεί ανάμεσα στην Καθολική Δύση και στη μουσουλμανική Ανατολή. Δεν ήταν ενδιάμεσος χώρος. Επίσης, παρά τα αντιθετικά σχήματα που δημιουργήθηκαν τεχνητά στη συνέχεια, ο Φράνκοπαν αναδεικνύει την εποχή ως εκείνη που πραγματικά ήταν: μια κατάσταση πολεμικής αβεβαιότητας και διαρκώς εναλλασσόμενων αφοσιώσεων των πρωταγωνιστών που υπηρετούσαν μόνον όποιον διασφάλιζε μεγαλύτερα κέρδη.
Ολα αυτά, ενταγμένα στην τεράστια ιδεολογική διαμάχη της εποχής, με εμπροσθοφυλακή την Καθολική Εκκλησία, δεν ήταν, βέβαια, προδικασμένο ότι θα οδηγούσαν σε νέες ισορροπίες στην Ανατολική Ευρώπη και στη Μεσόγειο, αλλά έκαναν ακριβώς αυτό. Και ο Φράνκοπαν, μας τα προσφέρει αβίαστα, σε ένα βιβλίο που διαβάζεται εύκολα και γρήγορα, ενώ μπορεί να αποτελέσει την ίδια στιγμή και σημείο αναφοράς.
