Το 2020 δεν άφησε κανέναν από εμάς ανεπηρέαστο, η πανδημία ανέτρεψε όλα όσα ξέραμε σε πάρα πολλά και διαφορετικά επίπεδα. Όσον αφορά τα πολιτιστικά πράγματα οι αλλαγές ήταν πολλές και δομικές με τις συνέπειες ακόμη να είναι δύσκολο να αποτυπωθούν. Όσον αφορά στα εικαστικά και αυτά επηρεάστηκαν. Η «Κ» υπενθυμίζει τα κυριότερα ζητήματα που έθεσε στον δημόσιο διάλογο, ευελπιστώντας ότι με την ομαλοποίηση της κατάστασης η εικαστική δημιουργία και οι εκθεσιακοί χώροι θα μπουν σε νέα τροχιά δημιουργικότητας και διεκδικήσεων.
Ξεκινώντας, το 2020 με την έκθεση στη ΣΠΕΛ με τα 219 έργα που επιστράφηκαν, κυρίως από την Αμμόχωστο και την έκθεση που πραγματοποιήθηκε στο Λήδρα Πάλλας από την Τεχνική Επιτροπή Πολιτισμού, η ιστορικός τέχνης Δάφνη Νικήτα είχε απαντήσει στην «Κ» σε μερικά ερωτήματα που προκύπτουν με αυτά τα εμβληματικά και ιστορικά έργα. Αυτό που δήλωσε είναι ότι «τα περισσότερα από τα έργα αυτά προέρχονται από τις συλλογές της Δημοτικής Πινακοθήκης Αμμοχώστου και έχω εκπλαγεί πολύ θετικά από την ποιότητα των έργων της συλλογής αυτής. Τα έργα αυτά με τη θεματογραφία και την υφολογία τους συμπληρώνουν κάποιες άδειες σελίδες της ιστορίας της σύγχρονης κυπριακής τέχνης, της περιόδου μέχρι το 1974. Ανοίγουν δρόμους στους ιστορικούς της τέχνης για νέες έρευνες για συμπλήρωση κενών της ιστορίας των εικαστικών τεχνών στον τόπο μας. Τα έργα αυτά συμπληρώνουν επίσης και τις προσωπικές πορείες πολλών καλλιτεχνών, φέρνοντας στην επιφάνεια άγνωστους προβληματισμούς τους. Η τέχνη έχει τη δύναμη να ανοίξει διόδους επικοινωνίας, να χτίσει γέφυρες μεταξύ ανθρώπων και λαών, να βοηθήσει στην ανταλλαγή ιδεών, αξιών και οραμάτων».
Οι γκαλερίστες στην «Κ»
Δύο μήνες μετά, βλέποντας όλο τον πλανήτη να πλήττεται με την ανεπάντεχη τροπή που πήρε ο ιός, τα εικαστικά δεν παρέμειναν αλώβητα. Όλα πάγωσαν, τέθηκε όλη η Κύπρος σε lockdown και φυσικά και τα εικαστικά δρώμενα του νησιού να μπαίνουν σε καραντίνα. Τότε στην «Κ» μίλησαν γκαλερίστες της Λευκωσίας, δίνοντας ελπίδα και κουράγιο. Η Νατάσα Τοφαρίδη από την Γκαλερί Αποκάλυψη μάς είχε πει: «Το καλό είναι ότι η ανθρώπινη φύση ξεχνά γρήγορα. Φυσικά, το ζήτημα αυτό θα αποτελέσει έμπνευση όχι μόνο η ασθένεια καθαυτή, αλλά και ο εγκλεισμός που έχει προκαλέσει πολλαπλά συναισθήματα. Το χιούμορ, πάντως, είναι σπουδαίο εργαλείο αυτές τις μέρες». Ο Χριστοφής Κίκας της Γκαλερί «Διαχρονική» είχε σημειώσει: «Είναι αδήριτη ανάγκη να συνδράμει και το κράτος, διότι η Τέχνη γενικά είναι αναγκαίο και αναπόσπαστο μέρος μιας αληθινής μόρφωσης, που και αυτή με τη σειρά της είναι απαραίτητη για μια υγιή, πεφωτισμένη, και πραγματικά δημοκρατική κοινωνία. Μιας και τα πλείστα έργα πηγάζουν από βιώματα των καλλιτεχνών, αναμφίβολα θα έχουμε και έργα εμπνευσμένα από την πανδημία, αλλά και από τη νέα τάξη πραγμάτων που θα επέλθει». Ο James Christoforou, από την Alpha C.K. Art Gallery είχε δηλώσει: «Η καλλιτεχνική δημιουργία ποτέ δεν υπέκυψε σε καμία πανδημία, πόλεμο, ή καταστροφή. Ούτε ο κορωνοϊός δεν θα σταθεί εμπόδιο στην εικαστική δημιουργία και ανάπτυξη. Οι καλλιτέχνες είναι συνηθισμένοι στη μοναχικότητα και απομόνωση – έτσι δημιουργούν». Ο Άντρος Ευσταθίου της Is not Gallery: «Σίγουρα θα δούμε εκθέσεις και έργα εμπνευσμένα από την πανδημία αυτό είναι το μόνο σίγουρο –το θέμα είναι να παραχθούν έργα τα οποία πραγματικά να έχουν λόγο ύπαρξης και όχι απλώς έργα μόνο για το θεαθήναι...» και η Μαρία Στάθη από την Art Seen: «Η ιστορία της τέχνης μάς έχει διδάξει ότι μετά από πανδημίες και άλλες κρίσεις υπάρχει άνθηση στα εικαστικά και αυτό ήδη έχει γίνει εμφανές με νέα σημαντικά έργα που αναδύονται στο διαδίκτυο. Το σημαντικό είναι να προσαρμοστούμε στις νέες συνθήκες, που θα έχει ως αποτέλεσμα η τέχνη να γίνει ισχυρότερη και πιο σχετική».
Εκείνη την περίοδο στην «Κ» είχαν μιλήσει και πέντε εικαστικοί για την ψηφιακή τεχνολογία και την Τέχνη, αλλά και για την έννοια της εντοπιότητας. Η Βίκυ Περικλέους, η Κυριακή Κώστα, η Μαρία Λοϊζίδου, ο Λεόντιος Τουμπουρής και η Ελένη Νικοδήμου. Η Βίκυ Περικλέους είχε σημειώσει μεταξύ άλλων: «Η νέα αυτή συνθήκη, εντατικοποιεί την ανάπτυξη της αμφίδρομης και δημιουργικής σχέσης ψηφιακών τεχνολογιών και τεχνών, ενεργοποιώντας τις δυνατότητες που αυτή η σχέση –μπορεί να– προσφέρει. Την ίδια ώρα, επανέρχονται επιτακτικά μια σωρεία ερωτημάτων: Εντατικοποιούνται ζητήματα ουσιαστικής επιβίωσης των πολιτισμικών παραγωγών». Η εικαστικός Κυριακή Κώστα: «Μέσα σε αυτή την αναστάτωση μας έχει δοθεί χρόνος για να σκεφτούμε το ποια ήταν η κανονικότητά μας και αν θέλουμε να γυρίσουμε πίσω σε αυτή. Το σκοτάδι των πρόσφατων γεγονότων είναι για όλους μας δοκιμασία. Η «καραντίνα», αυτή η νέα συνθήκη του ελάχιστου, της αδράνειας, τα έκανε όλα να φαντάζουν ακίνητα και παγωμένα, ενώ υπόκωφα κυριαρχεί οχλοβοή και ανησυχία για το πώς θα είναι το μέλλον». Η Μαρία Λοϊζίδου: «Νέες προτάσεις δεν είμαστε ακόμη σε θέση να αξιολογήσουμε. Θα έλεγα ότι ακροβατούμε στη προσπάθειά μας να συντηρήσουμε το είδος μιας κοινότητας, η οποία βρίσκεται ευνουχισμένη απέναντι στη δυνατότητα της δράσης». Ο Λεόντιος Τουμπουρής, εικαστικός, συντονιστής του διαδικτυακού πρότζεκτ D-S (data-saturated.com): «Οι ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των χρηστών, των θεατών, των αναγνωστών, των καλλιτεχνών, αναδιαμορφώνονται και ορίζουν συνεχώς εναλλακτικές μεθόδους θέασης, πρόσληψης και διαχείρισης της τέχνης». Η Ελένη Νικοδημου είχε σημειώσει: «Τώρα που χάσαμε τις βεβαιότητές μας εγκλωβισμένοι τι κάνουμε; Ενώπιος ενωπίω. Με τον ένα εαυτό απέναντι στον έτερο εαυτό να θέτει ακατάπαυστα ερωτήματα, αναζητώντας έναν κοινό τόπο καταγωγής».
Μετά το πρώτο lockdown
Βγαίνοντας από το πρώτο lockdown, σιγά-σιγά αλλά και σταθερά οι χώροι εκθέσεων άνοιξαν ξανά με το Nimac να παρουσιάζει την ομαδική διεθνή έκθεση «Getting Across» την οποία συνδιοργάνωσαν από κοινού το Κέντρο Τεχνών Λευκωσίας με το Ινστιτούτο Γκαίτε όπου άγγιζε διαχρονικά και επώδυνα θέματα. Ο διευθυντής του NiMAC Γιάννης Τουμαζής μίλησε στην «Κ» για την έκθεση, δηλώνοντας «Είμαστε και εμείς μια χώρα προσφύγων αλλά και μεταναστών, μοιρασμένη στα δύο από ένα ‘σύνορο’. Μου είναι, λοιπόν, ακατανόητη η έλλειψη ενσυναίσθησης και κατανόησης για το τι συμβαίνει γύρω μας, αλλά και η έλλειψη αλληλεγγύης σε ανθρώπους που αγωνίζονται για μια ελπίδα στη ζωή. Δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να μάθουμε πώς να συνυπάρχουμε ειρηνικά και αρμονικά σε ένα υγιές και προστατευμένο οικοσύστημα».
Το 1% στην τέχνη
Τον Ιούλιο 2020 ξεκίνησε ένας διάλογος γύρω από το 1% στην τέχνη στα δημόσια κτήρια, αλλά και τις αντιδράσεις στο εξωτερικό με την καθαίρεση αγαλμάτων προσωπικοτήτων με ρατσιστικό παρελθόν, μετά τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόυντ στις ΗΠΑ, έτσι η «Κ» μίλησε με καλλιτέχνες και ακαδημαϊκούς για το θέμα του δημοσίου χώρου και τέχνης. Τότε είχαν μιλήσει για το θέμα καλλιτέχνες, εικαστικοί και εκπαιδευτικοί, λέγοντας: Η Βίκυ Περικλεούς, εικαστικός, εκπαιδευτικός: «Ο δημόσιος χώρος σχηματοποιεί, καταγράφει και τεκμηριώνει χωρικά, σχέσεις και εντάσεις μεταξύ κράτους/πολιτείας και πολίτη. Φανερώνει τα ιστορικά συγκείμενα και κατ’ επέκταση τα όποια φαντασιακά του τόπου και της ιστορίας. Τα όποια έργα –τέχνης– απορρέουν μέσα /ή και σε σχέση με αυτόν τον δημόσιο, βιωμένο κοινό, χώρο, θα πρέπει ν’ απαντούν στο ποιοι είμαστε, πώς θέλουμε να ζούμε και να πράττουμε». Ο Κωστής Γεωργίου, καλλιτέχνης: «Υπάρχει μεγάλη απόσταση μεταξύ μιας υγιούς αντίδρασης για ένα έργο τέχνης έως τον βανδαλισμό του! Αυτή η «εχθρική» πράξη αποτελεί δείγμα βαρβαρότητας και έλλειψης παιδείας. Στην Ελλάδα, όπως και στην Κύπρο, υπάρχει μεγάλο κενό στον τομέα της δημόσιας γλυπτικής». Η Ευανθία Τσελίκα, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας: «Η δημόσια τέχνη και δει τα μνημεία, όταν γινόντουσαν μεγάλες κοινοτικές αλλαγές, λόγω του ότι δημιουργούσαν τόσο έντονα συναισθήματα, βλέπουμε κόσμο να τα καταστρέφει. Όταν βιώνουμε έντονες κοινωνικές αλλαγές, που αλλάζουν τα πιστεύω μας, θέλουμε να το δείξουμε και στους δημοσίους μας χώρους».
Ο πολιτισμός προκαλεί αντιδράσεις
Φτάνοντας στον Σεπτέμβριο του 2020, τα εικαστικά δρώμενα στην Κύπρο ακούστηκαν περισσότερο από ποτέ. Έντονες αντιδράσεις κυρίως στα ΜΚΔ προκάλεσαν τα έργα του καλλιτέχνη Γιώργου Γαβριήλ. Ο Κύπριος εικαστικός δημιούργησε μια σειρά από πίνακες (anti-systemic art) όπου απεικονίζουν διάφορες ιστορικές και θρησκευτικές προσωπικότητες της Κύπρου. Μετά από θύελλα σχολίων και καταγγελιών η «Κ» επικοινώνησε με τον καλλιτέχνη και εξήγησε το σκεπτικό του γύρω από τα εν λόγω έργα. «Το να καθίσω να αναλύσω το έργο μου, πιστεύω ότι το περιορίζω, ο καθένας μπορεί να το ερμηνεύσει και διαφορετικά. Αν μπορούσα να το ερμηνεύσω με λόγια θα ήμουν λογοτέχνης και όχι εικαστικός. Νιώθω ελεύθερος να εκφράζομαι δίχως κανένα πλαίσιο, περιορισμό ή όριο, δεν έχω όρια στη δουλειά μου, ούτε θέματα πίστης ή ηθικά και κοινωνικά διλήμματα. Μέσα από τα έργα μου καταγράφω τον κόσμο ιδωμένο με τη ματιά μου, όπως τον βιώνω και τολμώ να τα δημοσιοποιώ βγάζοντας τη γλώσσα μου δηκτικά στις φαύλες δυνάμεις του συστήματος που μας κυβερνά». Έναν μήνα ακριβώς μετά έγινε μια δημόσια κατακραυγή από καλλιτέχνες, πολιτικά πρόσωπα και πλήθος πολιτών, μετά τον διορισμό, από μέρους του Υπουργού Παιδείας, συμβουλευτικής επιτροπής για τη διαμόρφωση της πρότασης πολιτικής για τον πολιτισμό, η οποία αποτελείτο από δεκαπέντε άντρες και μόλις μία γυναίκα. Αυτό το γεγονός εν έτει 2020 είναι εξοργιστικό και έτσι η πολιτεία αντέδρασε με αποτέλεσμα να προστεθούν περισσότερες γυναίκες στην επιτροπή. Με την πανδημία να φέρει στην επιφάνεια κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζει ο πολιτισμός στη Κύπρο, σίγουρα ένα από αυτά που απασχολήσαν προς το τέλος του 2020 είναι η ανάγκη για κατοχύρωση του επαγγέλματος του καλλιτέχνη. Τότε μιλήσαμε με πέντε σχετικά με το ζήτημα πρόσωπα, καταγράφοντας τις θέσεις τους. Η Μαρία Λοϊζίδου, πρόεδρος του Φυτωρίου Εικαστικής Καλλιέργειας είχε δηλώσει: «Με τη δημιουργία του καθεστώτος θα εξασφαλίζονται σε όλους τα απαραίτητα για μην αφανιστεί το είδος. Σε πρώτο στάδιο δεν είναι το οικονομικό, μάθαμε να ζούμε και με τα λίγα, σε πρώτο στάδιο είναι ο σεβασμός της κοινωνίας απέναντι σε όλους εμάς». Ο Θεόδουλος Γρηγορίου, εικαστικός: «Ο κορωνοϊός ανέδειξε την απουσία του νόμου και ευαισθητοποίησε τους πάντες, και το κράτος δέχτηκε πιέσεις από τους πολιτιστικούς φορείς, για πρώτη φορά συγκροτημένους. Η αδιαφορία και η αμφισβήτηση βολεύει κάθε εξουσία που δεν έχει βαθιά συνείδηση της ανάγκης του πολιτισμού. Αν ολοκληρωθεί και ψηφιστεί κάποτε ο νόμος της επαγγελματικής κατοχύρωσης, ελπίζω να μην είναι τέτοιος που να νοσταλγώ τις μέρες αναρχίας. Με τίτλο ή χωρίς τίτλο, με κατοχύρωση ή χωρίς, η δημιουργία θα συνεχίσει να ανατέλλει. Με θετικές συνθήκες ακόμη καλυτέρα». Ο Βασίλης Βασιλειάδης, αντιπρόεδρος Συνδέσμου Καθηγητών Τέχνης: «Πρέπει επιτέλους να καταλάβουμε ότι η κατοχύρωση του καθεστώτος του καλλιτέχνη έχει να κάνει με την προστασία του καλλιτεχνικού έργου και την κοινωνική ασφάλιση του ατόμου. Δεν είναι διαδικασία έκδοσης πιστοποιητικών καλλιτεχνίας από καμία Επιτροπή!». Ο Δημήτρης Νεοκλέους, εικαστικός και μέλος του ΕΚΑΤΕ: «Το πρόβλημα όμως είναι ότι το σύστημα, το ΥΠΑΝ, η Βουλή ετοιμάζεται να παγιδέψει τις επόμενες γενιές σε έναν κυκεώνα αποδείξεων. Ευπρόσδεκτο είναι ένα νομοσχέδιο που θα προστατεύει του καλλιτέχνες, θα στηρίζει τη δημοκρατική και ελεύθερη έκφραση χωρίς ταμπέλες. Δεν είναι διά της αφαίρεσης που προχωρά μια χώρα μπροστά. Είναι μόνο με όραμα» και η Ελπίδα Φραγκεσκίδου, εικαστικός: «Πρέπει να υπάρχει ένα πλάνο, θέλει οργάνωση και εκσυγχρονισμό, υπάρχουν πολλά μοντέλα που απευθύνονται σε όλα τα άτομα που δουλεύουν σκληρά και με συνέπεια. Ο πολιτισμός αποτελείται από ένα μεγάλο φάσμα ιδιοτήτων και είναι απαραίτητο όσοι μπουν στη διαδικασία να μας εκπροσωπήσουν να το αντιληφθούν, και να αναγνωρίσουν κάθε κομμάτι του, καθώς και φύση του».
Ας ελπίσουμε πως το 2021 θα είναι η χρονιά κατά την οποία τα πολιτιστικά πράγματα του τόπου και φυσικά τα εικαστικά θα ξεπεράσουν δημιουργικά τα «τραύματα» του 2020, και τα ζητήματα που τέθηκαν περί δημόσιου χώρου και τέχνης, τα θέματα της ψηφιακής τέχνης, η ελευθερία στην έκφραση και η αρωγή της Πολιτείας θα βρουν ανταπόκριση και θα πάμε ένα βήμα παρακάτω.
