Kathimerini.gr
ΤΗΣ ΙΩΑΝΝΑΣ ΦΩΤΙΑΔΗ
Είναι Αύγουστος του 1990. Ενας 60χρονος άνδρας, ο Πιερ ντε Πετ, που έως τότε έχει δουλέψει στα χωράφια και στον φούρνο της οικογένειάς του, περνάει το κατώφλι των ατελιέ Créahm στις Βρυξέλλες. Εκεί θα διαπρέψει ως καλλιτέχνης επί τριάντα συνεχή έτη, έως τον θάνατό του το 2019. Και όμως, λόγω νοητικής αναπηρίας δεν είχε καταφέρει να τελειώσει το σχολείο.
Τα έργα του, πολλά εκ των οποίων εκτίθενται σήμερα στο μουσείο Trinkhall της Λιέγης, αιχμαλωτίζουν το βλέμμα του επισκέπτη και ενθουσιάζουν τους κριτικούς σύγχρονης τέχνης. «Ο Πιερ ντε Πετ ανέπτυξε σταδιακά ένα πλαστικό έργο συντριπτικής έντασης. Η τέλεια ασφάλεια της γραμμής, η ευφυΐα των χρωμάτων, η έμφυτη αίσθηση της αφήγησης και μια ασύγκριτη ποιητική του χάσματος χαρακτηρίζουν τις δημιουργίες του», γράφει το σημείωμα που συνοδεύει έναν από τους πίνακές του.
Το Trinkhall του 1880.
Ο Πιερ ντε Πετ ήταν ένας από τους πολλούς καλλιτέχνες που έχουν «ανθήσει» στα εργαστήρια του συνδέσμου Créahm στο Βέλγιο, στα οποία από το 1979 παίρνει σάρκα και οστά το πρωτοποριακό όραμα του καλλιτέχνη Λικ Μπουλάνζ: η συστηματική εκπαίδευση και ενασχόληση των ανθρώπων με νοητική αναπηρία με την τέχνη.
«Ο Μπουλάνζ, σε πολύ νεαρή ηλικία, κλήθηκε να αναλάβει ένα δημιουργικό ατελιέ σε μια δομή ατόμων με αναπηρία· εκεί εντυπωσιάστηκε από την εκφραστική τους δύναμη», διηγείται στην «Κ» ο Καρλ Χαβελάνζε, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Λιέγης και καλλιτεχνικός διευθυντής του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Trinkhall, τον οποίο η «Κ» «συνάντησε» διαδικτυακά στο πλαίσιο της διημερίδας «Include Art – A dialogue on paths of artistic equity», που διοργάνωσε το Εργαστήρι Ειδικής Αγωγής «Μαργαρίτα».
Ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Λιέγης και καλλιτεχνικός διευθυντής του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Trinkhall, Καρλ Χαβελάνζε.
Το βελγικό εργαστήρι λειτουργούσε τότε περισσότερο ως δημιουργική απασχόληση και θεραπευτικό μέσο των τροφίμων. Ο Μπουλάνζ εγκαινιάζει, εν συνεχεία, ένα δικό του ατελιέ, αποκλειστικά καλλιτεχνικό, ακολουθώντας μια νέα φιλοσοφία, και συν τω χρόνω ιδρύει τον σύνδεσμο Créahm. Η επαναστατική πρωτοβουλία συνάδει με το πνεύμα της εποχής. «Τις δεκαετίες του ’70 και του ’80, οι ανθρωπιστικές επιστήμες, η ιατρική και η ψυχιατρική συγκλίνουν προκειμένου να διερευνήσουν ζητήματα όπως το περιθώριο και ο κοινωνικός αποκλεισμός», επισημαίνει ο Βέλγος καθηγητής. «Ανάλογα κινήματα, στον απόηχο του Μάη του ’68, γεννώνται παντού: στην Ιταλία, για παράδειγμα, ψηφίζεται ο περίφημος νόμος Basaglia, που έθεσε τις βάσεις για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση».
Εργο της Vincke Pascale.
Την εν λόγω δυναμική μπορεί να μην είχε συνειδητοποιήσει ο νεαρός Μπουλάνζ, αλλά στην Ιταλία, στις ΗΠΑ, στην Ιαπωνία, ξεκινούν παρεμφερείς πρωτοβουλίες, ίσως όχι με το ίδιο αντικείμενο, αλλά με την ίδια πάντοτε φιλοσοφία. Παραρτήματα του Créahm ανοίγουν σε πολλά μέρη, τα περισσότερα, ωστόσο, δεν αντέχουν στον χρόνο. Σήμερα, υφίστανται δύο στο Βέλγιο και ένα στην Ελβετία, από τα οποία προέρχονται πολλά έργα του μουσείου Trinkhall, το οποίο στεγάζει πάνω από 3.000 έργα από όλο τον κόσμο.
«Στο σημείο όπου βρισκόμαστε, στο πάρκο Avroy, ανεγέρθη το 1880 ένα Trikhall (Trinkhalle – αναψυκτήριο στα γερμανικά), το οποίο αντικαταστάθηκε με ένα άλλο κτίριο το 1963, το οποίο από το 1981 στέγασε ορισμένα ατελιέ, ενώ το 1998 εξελίχθηκε στο MADmusée, το οποίο εμείς τώρα διαδεχόμαστε επιλέγοντας ένα όνομα που παραπέμπει στην προϊστορία του χώρου», διευκρινίζει ο κ. Χαβελάνζε. Μεσολάβησε, βέβαια, μια μεγάλη ανακαίνιση και έτσι το Trinkhall, που έχει νομική μορφή μη κερδοσκοπικού οργανισμού και επιχορηγείται από το κράτος, άνοιξε τις πόρτες του στο κοινό ταυτόχρονα με τα περιοριστικά μέτρα λόγω κορωνοϊού, πέρυσι τον Μάρτιο.
«Με αφορμή την “επανεκκίνηση” του μουσείου κληθήκαμε να αναλογιστούμε και πάλι σε ποιο καλλιτεχνικό ρεύμα ανήκουν τα έργα», αναφέρει ο κ. Χαβελάνζε, «συνήθως κινούμαστε μεταξύ των όρων Art Brut (ακατέργαστη τέχνη) ή Art Singulier, όπως τις περιέγραψε ο Ζαν Ντιμπουφέ, ή της Οutsider Art (τέχνη περιθωρίου)· όμως, τελικά, κανένας όρος δεν ανταποκρίνεται απόλυτα σε αυτό που κάθε φορά βλέπουμε, εξ ου και αποφασίσαμε να μην τα εντάξουμε σε κάποιο είδος, συστηνόμαστε, λοιπόν, ως μουσείο σύγχρονης τέχνης».
Εργο του Adolpho Avril.
Στο Trinkhall υμνείται η εκφραστική δύναμη των ευάλωτων. Η ίδια η ύπαρξη του μουσείου αποδεικνύει ότι «η ευαλωτότητα δεν είναι συνώνυμο της αδυναμίας, αντίθετα μπορεί να αποτελέσει ένα δώρο, ένα τάλαντο, που συνδέεται με την ανθρώπινη φύση».
Εξάλλου, καλλιτεχνική έκφραση και νόσος ουκ ολίγες φορές συνυπάρχουν ακόμη και στα όρια της συμβατικής τέχνης. Αφήνοντας, επομένως, τη συλλογή εκτός κατηγοριοποιήσεων, «δεν την περιορίζουμε στα στενά όρια μιας κατηγορίας, έτσι όχι μόνο δεν κινδυνεύουμε να την αδικήσουμε, αλλά ούτε και να την προδώσουμε».
‘Ιδιο το ποσοστό ταλαντούχων ανάμεσα σε ΑμεΑ και γενικό πληθυσμό
Πώς βιώνουν, όμως, τα ίδια τα άτομα με νοητική αναπηρία την καλλιτεχνική τους φύση, την προσωπική τους εξέλιξη, την προβολή της δουλειάς τους; «Προτού αποφασίσω εάν θα συμπεριλάβω τα έργα κάποιου στις συλλογές μας, τον φέρνω στο μουσείο να το δει και να κρίνει ο ίδιος», απαντά ο κ. Χαβελάνζε. «Σε αυτό το στάδιο κάθε φορά βρίσκομαι ενώπιον διαφορετικών αντιδράσεων: κάποιους δεν τους αγγίζει καθόλου, άλλοι όμως έχουν απόλυτη επίγνωση του κόσμου της τέχνης, της αναγνώρισης και της έκθεσης· ανεξάρτητα, όμως, από τη διαφορετική τους στάση, όλοι τους συγκλίνουν σε ένα άλλο σημείο: είναι απόλυτα αφοσιωμένοι στην τέχνη τους».
Tο σημερινό μουσείο Trinkhall, που άνοιξε τις πύλες του το 2020. Φωτ. MURIEL THIES
Στα ατελιέ του Créahm, άτομα με νοητική υστέρηση ή ψυχική ευαλωτότητα, τα όρια συχνά είναι δυσδιάκριτα, και διαφορετικό επίπεδο αυτονομίας, διδάσκονται από έναν «διαμεσολαβητή», που και ο ίδιος είναι καλλιτέχνης, επαγγελματίας ή ερασιτέχνης, τεχνικές, αλλά και θεωρία. Υπάρχει μια περίοδος δοκιμασίας, που εξετάζονται ο υποψήφιος και οι προθέσεις του. «Απαξ και ενταχθεί στο δυναμικό του ατελιέ, μπορεί να παραμείνει, αν το επιθυμεί, μέχρι το τέλος της ζωής του». Αλλωστε, συχνά χρειάζεται χρόνος μέχρι να αποδώσει τα μέγιστα ένας καλλιτέχνης. «Ας μην ξεχνάμε ότι το ποσοστό των ανθρώπων με ταλέντο ανάμεσα στα ΑμεΑ δεν είναι μεγαλύτερο απ’ ό,τι στον γενικό πληθυσμό», υπογραμμίζει. «Κατ’ εμέ όλοι τους φέρουν την ταυτότητα του καλλιτέχνη», λέει ο διευθυντής του μουσείου. Η επιτυχία, ωστόσο, που συνεπάγεται συχνά Art Brut, μπορεί να γυρίσει «μπούμερανγκ» για τους καλλιτέχνες. «Εχουν υπάρξει φιλότεχνοι που σαν αρπακτικά αγοράζουν τέτοιους πίνακες προσφέροντας ευτελή ποσά και μετά τους μεταπωλούν διασκορπίζοντάς τους», υπενθυμίζει ο ίδιος. «Ο ρόλος του μουσείου μας είναι, μεταξύ άλλων, να προστατεύει από την εξαφάνιση ή τη διασκόρπιση τα έργα αυτά». Οι πίνακες που στεγάζονται στο μουσείο μπορεί να μην πωλούνται, ωστόσο πωλούνται άλλοι απευθείας από τα ατελιέ. Ορισμένοι καλλιτέχνες αμείβονται, άλλοι όχι, καθώς όσοι λαμβάνουν επίδομα αναπηρίας κινδυνεύουν να το χάσουν εάν φανεί ότι συμμετέχουν σε εμπορικές δραστηριότητες (σ.σ. πρόβλημα που είχε προκύψει προ ετών και στην Ελλάδα, αλλά τελικά επιλύθηκε). «Πάντως, όταν λαμβάνουν κρατικό επίδομα, εγώ τους θεωρώ επαγγελματίες ζωγράφους, καθώς μπορούν να εξασκούν την τέχνη τους χωρίς αγωνία για την οικονομική τους επιβίωση», σχολιάζει ο ίδιος. Μολονότι ο στόχος των εργαστηρίων δεν είναι θεραπευτικός, αναμφισβήτητα η τέχνη έχει ευεργετική επίδραση στα παιδιά του Créahm. Ο Καρλ Χαβελάνζε ενεπλάκη με το «στοίχημα» της συμπερίληψης των ατόμων με αναπηρία στο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι προ δεκαετίας, όταν του ζητήθηκε να συμμετάσχει στο Δ.Σ. του Créahm. Εκτοτε, ο σκοπός αυτός τον συνεπήρε. «Στο μουσείο συναντώνται όλα τα προσωπικά μου ενδιαφέροντα, ακαδημαϊκά, κοινωνικά, πολιτικά», προσθέτει, «σε όλη μου την καριέρα διερευνώ τη σχέση μεταξύ τέχνης και επιστήμης, τέχνης και κοινωνίας».
Η «Μαργαρίτα»
Εργο του Wellens Andrea.
Ανάλογη στροφή προς την τέχνη έχει κάνει τα τελευταία χρόνια το Εργαστήρι Ειδικής Αγωγής «Μαργαρίτα», που διανύει την 5η δεκαετία λειτουργίας του. «Πέρα από την πολύχρονη δράση του θιάσου μας, που το 2018 παρουσίασε την ολοκληρωμένη παραγωγή της θεατρικής παραγωγής του καβαφικού ποιήματος “Τείχη” (στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά και αλλού), διαθέτουμε το εργαστήριο μεταξοτυπίας και αργαλειού, τις δημιουργίες των οποίων εκθέτουμε και πωλούμε στην γκαλερί μας, Gallery13m2, στη Δημοτική Αγορά της Κυψέλης», λέει στην «Κ» ο Βάσιας Τσοκόπουλος, πρόεδρος του «Μαργαρίτα», που ως ιστορικός, ενστερνίζεται τις ίδιες απόψεις με τον Καρλ Χαβελάνζε. «Πρόσφατα, ιδρύσαμε το Ατελιέ Εικαστικών Τεχνών, στο οποίο έντεκα ωφελούμενοι εκπαιδεύονται σε τεχνικές εικαστικών τεχνών και διδάσκονται ιστορία της τέχνης». Δεν αποκλείεται, επομένως, να δούμε μελλοντικά πίνακες Ελλήνων καλλιτεχνών στο Trinkhall, καθώς οι δύο οργανισμοί συμφώνησαν να συνεργαστούν στενά.
