Kathimerini.com.cy
Η ταινία O επιφανής πολίτης’’ (El ciudadano ilustre, 2016), αφηγείται την ιστορία ενός διεθνώς αναγνωρισμένου Αργεντίνου συγγραφέα. Ο συγγραφέας εγκατέλειψε σε νεαρή ηλικία το αργεντίνικο χωριό όπου γεννήθηκε και εγκαταστάθηκε στην Ισπανία, νιώθοντας ότι δημιουργικά και προσωπικά ασφυκτιά.
Κάποια στιγμή, ο συγγραφέας δέχεται μια πρόσκληση από τον κοινοτάρχη του χωριού να το επισκεφθεί ώστε να τον βραβεύσουν μιας που έκανε το χωριό παγκοσμίως γνωστό, αν και δεν είχε γράψει ποτέ ούτε γραμμή γι’ αυτό. Ο συγγραφέας επιστρέφει στο χωριό του μετά από 40 χρόνια, ίσως για να κλείσει ένα κεφάλαιο που άφησε ανοιχτό. Όταν φτάνει, νιώθει σαν να μην πέρασε μια μέρα: το κουτσομπολιό, η μικροπρέπεια, η ζηλοφθονία της επαρχίας κυριαρχούν.
Ο κοινοτάρχης τον προσκαλεί να συμμετάσχει στην κριτική επιτροπή ενός διαγωνισμού ζωγραφικής με ‘’έργα’’ των κατοίκων του χωριού. Την μέρα της ανακοίνωσης των νικητών, ο συγγραφέας έρχεται αντιμέτωπος με ζωγραφιές-εκτρώματα και τα όρια της σεμνότητάς του δοκιμάζονται. Ο κοινοτάρχης προλογίζει ως εξής: «Είμαι πεπεισμένος ότι ο πολιτισμός παίζει έναν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη κάθε κοινωνίας και ότι οι κυβερνώντες έχουν υποχρέωση να τον στηρίζουν. Θα ήθελα να σας ευχαριστήσω όλους σας για την υπεράσπιση της κουλτούρας και του πολιτισμού μας». Πριν καλά-καλά τελειώσει την φράση του ο κοινοτάρχης, ο συγγραφέας αρπάζει το μικρόφωνο και εκρήγνυται: «Η καλύτερη πολιτική για τον πολιτισμό είναι να μην έχεις καμία. Να υπερασπιστούμε την κουλτούρα μας; Ο πολιτισμός πάντα θεωρείται κάτι αδύναμο, εύθραυστο, σαν κάτι ασθενικό που χρειάζεται να προφυλαχθεί, να προστατευθεί, να προωθηθεί και να επιχορηγηθεί. Ο πολιτισμός όμως είναι άφθαρτος. Είναι ικανός να επιβιώνει μέσα από τις χειρότερες καταστροφές. Υπήρχε μία άγρια φυλή στην Αφρική. Η λέξη ελευθερία δεν υπήρχε στη γλώσσα τους. Ξέρετε γιατί; Γιατί ήταν ελεύθεροι. Πιστεύω ότι η λέξη πολιτισμός έρχεται πάντα από τα χείλη των πλέον ανίδεων, ανόητων και επικίνδυνων ανθρώπων.»
Πολλοί μπορεί να δουν στα λεγόμενά του έναν αλαζονικό αντικρατισμό, μία αριστερίστικη προσέγγιση που περιέργως συναντά απρόσμενα τις πλέον νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις περί του θέματος. Ωσάν οι τέχνες διαχρονικά να μην προωθήθηκαν καθοριστικά από τους εκάστοτε κυρίαρχους όπως οι Μέδικοι, οι λόγιοι Άραβες αυλικοί, το Βατικανό. Δεν νομίζω ωστόσο ότι ο συγγραφέας μας εννοεί αυτό.
Η «στήριξη» και η «υπεράσπιση» του πολιτισμού προκύπτει ως slogan όταν ο πολιτισμός δεν απολαμβάνει τη μόνη ικανή και αναγκαία συνθήκη της εξέλιξής του: επαρκές και εκπαιδευμένο κοινό. Η «στήριξη» στον πολιτισμό είναι μια έκφραση άνευ νοήματος. Κανένας πολιτισμός δεν χρειάζεται να τύχει ‘’υπεράσπισης’’ από εξωγενείς, άσχετους και υστερόβουλους παράγοντες αν οι πολίτες/κοινό δεν τον τροφοδοτούν είτε ως δημιουργοί, είτε ως θεατές, είτε ως θεσμικοί συνδιαμορφωτές του. Λέμε π.χ.: «θα αγοράσω τον δίσκο του τάδε ανεξάρτητου μουσικού για να τον υποστηρίξω». Μας πέρασε απ’ το μυαλό να αγοράσουμε τον δίσκο απλώς για να τον ακούσουμε, να εξετάσουμε το εικαστικό του μέρος, να κρίνουμε το ακρόαμα, να ακολουθήσουμε τη ροή των κομματιών όπως την επέλεξε ο τραγουδοποιός, να γίνουμε συνεπιβάτες ενός έργου με αρχή μέση και τέλος; Άλλο παράδειγμα: δεν αντιλαμβάνομαι το περιεχόμενο της φράσης «να στηρίξουμε τα περιφερειακά θέατρα που ασφυκτιούν οικονομικά» όταν την ίδια μέρα της πρεμιέρας μιας σημαντικής επαγγελματικής παραγωγής με 100 άτομα -σε μη πανδημικές συνθήκες- ένας κακός (γιατί υπάρχουν και τίμιοι) ερασιτεχνικός θίασος μπορεί να έχει ξεπουλήσει 500 θέσεις και να έχει λίστα αναμονής με άλλους 1000. Τι ακριβώς είδους στήριξη μπορείς να ζητήσεις σε αυτή την περίπτωση; Τι είναι αυτό που ακριβώς περιμένει κανείς από το κράτος, από την κυβέρνηση; Να διασωληνώσει έναν πολιτισμό που ψυχορραγεί μόνο και μόνο για να μπορεί να πει ότι το έκανε και οι πολιτικοί να το συμπεριλάβουν στα προεκλογικά τους φυλλάδια;
Ο μόνος λοιπόν τρόπος για να κάνουμε τον πολιτισμό καθημερινότητα και την καθημερινότητα πολιτισμό δεν είναι η στήριξη αλλά η συμμετοχή. Το ότι «ο πολιτισμός δεν είναι ‘’εύθραυστος’’ και ‘’απροστάτευτος’’ και δεν χρειάζεται την υποστήριξη κανενός» σημαίνει ότι για να υπάρξει και να εξελιχθεί αυτόνομα απαιτείται:
- Να καταστεί σαφές θεσμικά και κοινωνικά ότι ο καλλιτέχνης δεν έχει ανάγκη από υποστήριξη αλλά από ικανοποιητική αμοιβή (όχι μόνο ηθική και χειροκρότημα) όπως ένας οποιοσδήποτε υδραυλικός, γιατρός ή μηχανικός.
- Να προσεγγίσουμε τον πολιτισμό τόσο ως προϊόν άλλων (π.χ. παρακολούθηση θεατρικής παράστασης) όσο και ως προσωπική, βιωματική διαδικασία (π.χ. ανάγνωση ενός βιβλίου).
- Να καθιερωθεί η συμμετοχή του κοινού/πολιτών στη λήψη των αποφάσεων που σχετίζονται με την καθημερινότητα του πολιτισμού. Δεν χρειάζεται να φορέσουμε χλαμύδες για να ανατρέξουμε νοερά στον ιδεότυπο του πολίτη-παράγοντα του πολιτισμού που μέσω της Εκκλησίας του Δήμου είχε λόγο επί της πολιτιστικής διαχείρισης. Αρκεί να εφαρμόσουμε βασικές αρχές της συμμετοχικής δημοκρατίας που εφαρμόζονται σε δεκάδες χώρες της Ευρώπης.
- Να καταστεί ο πολιτισμός προσιτός σε όλα τα οικονομικά στρώματα, σε όλα τα μορφωτικά επίπεδα, αλλά και σε κατηγορίες πληθυσμού που απλά η πόρτα ενός μουσείου ή ενός θεάτρου ανοίγει σπάνια (π.χ. μετανάστες, άτομα με αναπηρίες κτλ.). Η Νέα Ευρωπαϊκή Ατζέντα για τον Πολιτισμό (2018) άλλωστε, καλεί τα κράτη-μέλη να πάρουν μέτρα για την κάλυψη της κοινωνικής διάστασης» του πολιτισμού. Προσιτό επίσης είναι το πολιτιστικό προϊόν που δεν υποβαθμίζει το βάρος της τοπικής ιδιαιτερότητας υπέρ μιας δοτής κι ‘’επίσημης’’ πολιτισμικής ταυτότητας (ας αναλογιστούμε τι μπορεί αυτό να σημαίνει για την οργανική και όχι εργαλειακή συμπερίληψη της κυπριακής διαλέκτου στις διάφορες εκφάνσεις και εκφράσεις του πολιτισμού).
- Να καταστεί ο πολιτισμός διαθέσιμος: διαθέσιμος στην πόλη και την ύπαιθρο, διαθέσιμος και επιβεβλημένος στην δημόσια εκπαίδευση που οφείλει επιτέλους να στραφεί στον σύγχρονο πολιτισμό αντί να τον αποκρύπτει και να τον διώκει, διαθέσιμος στη δημόσια σφαίρα με έργα τέχνης σε κοινή θέα με συγκεκριμένο λόγο ύπαρξης και όχι απλά μουσειακά και τιμητικά.
- Να καταρριφθούν τοτέμ και αυθεντίες μέσα από αναβάθμιση της διαφάνειας και της λογοδοσίας σε οικονομικό, διοικητικό. Παράλληλα, όσοι αναλαμβάνουν θέσεις εξουσίας στον πολιτισμό πρέπει να υφίστανται προληπτικό εξονυχιστικό έλεγχο σε δεοντολογικό και ποινικό επίπεδο. Όλα αυτά πρέπει να αφορούν ισόνομα τόσο τη δημόσια όσο και την ιδιωτική πολιτιστική παραγωγή.
- Να διακοπεί η συνδιαλλαγή του πολιτισμού με το μιντιακό life style και τη show biz που θολώνει το ψυχαγωγικό του στίγμα και τον καταντά καταναλωτικό προϊόν. Οι ηθοποιοί να αρνούνται εμφανίσεις σε εξευτελιστικές τηλεοπτικές εκπομπές επειδή το επιβάλλει κάποιο θεατρικό ή τηλεοπτικό συμβόλαιο.
- Να αντιληφθούμε τον πολιτισμό ως πηγή αειφόρου και βιώσιμης ανάπτυξης μακριά από την αρχαιοπληξία και τη μονομέρεια. Να απαιτήσουμε ως κοινό που πληρώνει φόρους, το τουριστικό κεφάλαιο να προσαρμόσει τις προτεραιότητές του στον πολιτισμό και όχι το αντίστροφο, όπως ισχύει τώρα. Η Νέα Ευρωπαϊκή Ατζέντα για τον Πολιτισμό της Ε.Ε. συνοψίζει τις σχετικές προτεραιότητες ως «οικονομική διάσταση».
- Η αειφορία και η βιωσιμότητα του πολιτισμού να συνδεθεί με την εξαγωγή και την διεθνοποίησή του. Η Κύπρος οφείλει να αναπτύξει ευρυγώνια πολιτιστική διπλωματία στα πρότυπα άλλων κρατών με ανάλογες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Η Ιρλανδία π.χ. έχει συστήσει ειδικό τμήμα πολιτισμού στο Υπουργείο Εξωτερικών της, ενώ η Ισλανδία συμμετέχει χρηματοδοτικά στα περίοπτα EEA Grants, μαζί με την Νορβηγία και το Λιχτενστάιν, συμβάλλοντας στη διακίνηση και διασύνδεση της ευρωπαϊκής πολιτιστικής δημιουργίας. Η πολιτιστική διασύνδεση αποτελεί επίσης προτεραιότητα της Νέας Ευρωπαϊκής Ατζέντας για τον Πολιτισμό («εξωτερική διάσταση»).
Είναι λοιπόν η ώρα να απαιτήσουμε από το κράτος τα βασικά θεσμικά εχέγγυα που παρέχει σε άλλους κλάδους της οικονομίας και της κοινωνίας. Η πανδημία αναδεικνύει ένα νέο laissez-faire που δεν σημαίνει ούτε απόσυρση του κράτους από την χρηματοδότηση ούτε από τις συνταγματικές του υποχρεώσεις. Το αντίθετο: η εγκαθίδρυση μιας διά βίου πολιτιστικής και πολιτισμικής μόρφωσης -δηλαδή παιδείας δημιουργικότητας και όχι απάθειας, συμμετοχής και όχι ανοχής- δεν είναι ένα επίδικο που επικαλούνται αφαιρετικά προοδευτικοί διανοητές. Αντίθετα, αυτό το μορφωτικό πλαίσιο το έχει ανάγκη η ίδια η κοινωνία προκειμένου να ανασχέσει την κατρακύλα της.
Ο κ. Βαγγέλης Γέττος είναι νομικός και EU project manager.
Tο άρθρο βασίστηκε στην εισήγηση του Βαγγέλη Γέττου κατά τη συζήτηση που διοργάνωσε το CSI Web TV στις 17.2.2021 με θέμα «Επανεκκίνηση του πολιτισμού με στρατηγικό σχεδιασμό, επαγγελματική και προσωπική αξιοπρέπεια». Όλη η συζήτηση διαθέσιμη εδώ: http://bit.ly/2Zybsbj
