Μια αρχαία τραγωδία… που φτάνει στο σήμερα

Η Λέα Μαλένη σκηνοθέτρια της αισχύλειας τραγωδίας «Αγαμέμνων» που ανεβάζει ο ΘΟΚ, η Παναγιώτα Παπαγεωργίου που υποδύεται την Κλυταιμνήστρα, η Aurora Marion που έχει τον ρόλο της Κασσάνδρας και η Βασιλική Κυπραίου που κρατάει τον ρόλο του φύλακα, μιλάνε στην «Κ» για το έργο, τους ρόλους τους και από τα λεγόμενά τους φαίνεται πόσο επίκαιρο παραμένει ακόμη και σήμερα, το πρώτο μέρος της «Ορέστειας», της μοναδικής σωζόμενης τριλογίας του Αισχύλου.

Παναγιώτα Παπαγεωργίου

«Ο Αισχύλος προβάλλει την ιδέα της δικαιοσύνης ή καλύτερα της Δίκης στον «Αγαμέμνονα» και τις εκφάνσεις της, το δίκαιο και το άδικο και… την τιμωρία»

–Ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία σου στον ρόλο της Κλυταιμνήστρας;

–Η Κλυταιμνήστρα είναι μια πολυσύνθετη προσωπικότητα. Είναι γυναίκα, είναι βασίλισσα, είναι η μάνα που έχασε δύο παιδιά από το χέρι του Αγαμέμνονα, είναι μια ηγετική μορφή σε μια εποχή που η γυναίκα έχει υποτιμητική θέση, είναι η απατημένη σύζυγος, είναι μοιχαλίδα και είναι η γυναίκα που με στρατηγική δολοφονεί και εκδικείται. Προσπάθησα να την αντιμετωπίσω, να την καταλάβω, να τη δικαιολογήσω, να βρω την ισορροπία ανάμεσα στις ποικίλες διαβαθμίσεις της προσωπικότητάς της. Η Κλυταιμνήστρα του Αισχύλου είναι ίσως ο δυσκολότερος ή ένας από τους δυσκολότερους γυναικείους ρόλους. Μου δόθηκε η ευκαιρία να αναμετρηθώ μαζί της. Η αλήθεια είναι πως με έχει σαγηνεύσει. Με έχει πείσει. Εύχομαι να μην ποδοπατηθώ σ’ αυτή την αναμέτρηση.

–«Τέτοια τολμά! γυναίκα να σκοτώσει άντρα!». Θεωρείς ότι υπάρχει στο έργο το δίπολο του νικητή στρατηλάτη και του ανέντιμου άντρα, ο οποίος δολοφονήθηκε από τη γυναίκα του;

–Φυσικά και υπάρχει στο έργο το δίπολο του νικητή στρατηλάτη και του ανέντιμου άντρα, ο οποίος δολοφονήθηκε από τη γυναίκα του. Ο Αγαμέμνονας εκμεταλλεύτηκε τη δύναμή του και εξωτερίκευσε όλα τα παράξενα ένστικτά του. Η αυτοπροβολή και το πάθος του για εξουσία δεν τον εμπόδισαν να σκοτώσει την ίδια του την κόρη και να πάρει στο λαιμό του χιλιάδες άλλες ζωές. Το έγκλημα του Αγαμέμνονα στα μάτια του λαού /χορού θεωρείται αδικαιολόγητο, αλλά το γεγονός ότι η τιμωρία και ο θάνατός του επέρχεται από τα χέρια της γυναίκας του θεωρείται ασυγχώρητο. Σε μια εποχή που ο παραλογισμός ακμάζει και η κοινωνία αρνείται στις γυναίκες ισότιμο ρόλο με τον άνδρα ακόμη και στη γέννηση των παιδιών –πραγματικό γονιό θεωρούσαν τον πατέρα, η μάνα ήταν το δοχείο– πώς θα μπορούσαν να αποδεχτούν το γεγονός πως μια γυναίκα εκτόνωσε το μίσος που κουβάλαγε δέκα χρόνια και σκότωσε ανεμπόδιστα τον φαύλο σύζυγό της;

–Η Κλυταιμνήστρα κρίνεις πως λειτουργεί ως τιμωρός των κακών ηθών ή ως άνθρωπος που έχει αδικηθεί;

–Η Κλυταιμνήστρα έχει αδικηθεί. Ο αβάσταχτος πόνος της απώλειας δύο παιδιών από τα χέρια του ίδιου ανθρώπου δεν της επιτρέπει κανένα συμβιβασμό. Το μίσος έχει ριζώσει μέσα της. Αναγκάζεται να μετατραπεί σ’ αυτό το μυθικό τέρας. Το καρπερό και κοφτερό της μυαλό τη βοηθάει να οργανώσει το τέλειο έγκλημα και περιμένει δέκα ολόκληρα χρόνια για να το υλοποιήσει. Λειτουργεί ως τιμωρός του φονιά των δύο παιδιών της, του συζύγου της που ερωτοτροπεί με άλλες γυναίκες, του στρατηλάτη που με τη φιλοδοξία του θυσίασε τόσες ζωές. Μην ξεχνάμε πως έχει κι άλλα παιδιά, πρέπει να τα προστατεύσει από την αχαλίνωτη φιλοδοξία του συζύγου της και πατέρα τους. Έχοντας πλήρη συναίσθηση των πράξεών της τον σκοτώνει και βλέποντας τις πληγές του να ξερνάνε αίμα, ανακουφίζεται η ψυχή της. Ο Αισχύλος προβάλλει την ιδέα της δικαιοσύνης ή καλύτερα της Δίκης στον «Αγαμέμνονα» και τις εκφάνσεις της, το δίκαιο και το άδικο και… την τιμωρία.

–Βους επί γλώσση μέγας… σήμερα μιλάμε δημόσια όσο πρέπει ή παραμιλάμε πολλές φορές;

–Πολύ φοβάμαι πως μόνο παραμιλάμε. Όσοι μιλάνε δημόσια παραγκωνίζονται, τιμωρούνται και φιμώνονται. Πρόσφατα έχουμε δει στον τόπο μας τέτοια παραδείγματα. Ο Αισχύλος είναι ανατριχιαστικά σύγχρονος. Οποιοσδήποτε πολίτης θα μπορούσε να ταυτιστεί με τον χορό του «Αγαμέμνονα», με τον απλό λαό που βλέπει, σχολιάζει, παραμιλάει, γκρινιάζει «σε στενό οικογενειακό κύκλο», αναλώνεται σε ανούσια ανταλλαγή απόψεων, αλλά αδυνατεί να παρέμβει αποφασιστικά, δεν αντιδράει, αποδέχεται και σιωπά.

–Ποια πιστεύεις ότι είναι η θέση της γυναίκας στον σύγχρονο κόσμο εξουσίας, εργασίας, στην κοινωνία εν γένει;

–Η θέση της γυναίκας στον «σύγχρονο κόσμο» είναι σαφώς πιο ευνοϊκή και βελτιωμένη από όλες τις προηγούμενες περιόδους της ιστορίας. Παρόλα αυτά, αν και στα περισσότερα μέρη του δυτικού κόσμου εμείς οι γυναίκες έχουμε την ψευδαίσθηση πως έχουμε ίσα πολιτικά, εργασιακά και οικονομικά δικαιώματα δυστυχώς όμως φαινόμενα ανισότητας και αδικίας απέναντι στο γυναικείο φύλο συναντιόνται ακόμα και σήμερα. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πως γίνονται κάποια βήματα προόδου, παρ’ όλα αυτά είναι «γεγονός» πως στον τόπο μας εξελέγη για πρώτη φορά γυναίκα πρόεδρος της Βουλής και πως ο ΘΟΚ γιορτάζει φέτος τα 50χρονά του, αναθέτοντας για πρώτη φορά τη σκηνοθεσία αρχαίου δράματος σε γυναίκα, στην προκειμένη περίπτωση στη Λέα Μαλένη.

Aurora Marion

«Η Κασσάνδρα είναι το θύμα ενός πολέμου που έγινε για μια άλλη γυνάικα. Πόσο ειρωνικό όσον αφορά το τώρα είναι ο φόνος, μιασ άτυχης καλλονής....»

–Ποια είναι η Κασσάνδρα, είναι η γυναίκα αντίπαλον δέος ή ένα ακόμη θύμα του Αγαμέμνονα; Πώς την προσέγγισες;

–Η Κασσάνδρα είναι ένας κομήτης που έπεσε στη γη. Μια πέτρα από άλλον πλανήτη. Είναι η ανάγκη του κάθε ανθρώπου να περάσει το ιδεατό και να χαθεί μέσα στην άβυσσο. Ένα πλάσμα μαγικό και μαγεμένο. Ποθητή από όλους και όλες. Μια φαντασίωση που κρατά χιλιάδες χρόνια. Μια οπτασία της αέναης ζωής. Παγιδευμένη στην εξουσία του Απόλλωνα, που τη μεθά και την πετάει στη γη. Όταν ο έρωτας φτάνει να είναι βασανιστήριο στην ψυχή της Κασσάνδρας, της δίνεται απλόχερα ως αντάλλαγμα η μαντική ικανότητα και το μαστίγωμα ξεκινά. Ένα τέτοιο πλάσμα λοιπόν το λιγότερο που θα μπορούσε να είναι… ένα ακόμη θύμα του Αγαμέμνονα…;

–Η Κασσάνδρα ως λέει πως είναι απλώς μια σκλάβα…ζητάει δικαιοσύνη ή αντίποινα; Σήμερα πόση δικαιοσύνη αποδίδεται;

–Η Κασσάνδρα ως άλλη Ιφιγένεια είναι καταδικασμένη σε θάνατο. Ένα άτυπο θεϊκό και θνητό δικαστήριο σε απολυταρχικό καθεστώς, της μαχαιρώνει την ψυχή. Είναι το θύμα ενός πολέμου που έγινε για μια άλλη γυναίκα, την ωραία Ελένη. Πόσο ειρωνικό όσον αφορά το τώρα είναι ο φόνος μιας άτυχης καλλονής. Είναι σαν να μας λέει ο ποιητής πως η ομορφιά πρέπει να πληρώσει την απληστία όλου του κόσμου. Είναι σαν να μας λέει ο ποιητής πως η ψυχούλα ενός κοριτσιού θα γίνει ιερομάρτυρας της ασχήμιας της εξουσίας. Δεν συζητάμε καν, δεν έχουμε τον χρόνο δηλαδή να φανταστούμε δικαιοσύνη ή αντίποινα. Τα γεγονότα μιλούν και λένε την αλήθεια για τη δικαιοσύνη σήμερα.

–Βους επί γλώσση μέγας … σήμερα μιλάμε δημόσια όσο πρέπει ή παραμιλάμε πολλές φορές;

–Κράτα το στόμα σου κλειστό! Έτσι μάθαμε, έτσι μεγαλώσαμε κι έτσι ζούμε. Σε μία κοινωνία που το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό και το μικρό ίσως να θέλει να γίνει μεγάλο. Εκεί που η κατάντια και η μιζέρια βραβεύονται με στέμμα. Εκεί όπου η μνήμη μας είναι μικρότερη και από χρυσόψαρο. Οι μνήμες όμως, είναι γραμμένες σε κάθε κύτταρο του σώματός μας. «Βους επί γλώσση μέγας»… και μια ανώτερη δύναμη καθορίζει το μέλλον. Μια δωροδοκία που φορά τον μανδύα του έρωτα και διαμελίζει θνητούς. Σήμερα που η ανάγκη μας για επιβίωση καθίσταται ζωτική σημασίας, μπαίνουν ερωτήματα. Κράτα το στόμα σου κλειστό;

–Ποια η θέση της γυναίκας στον σύγχρονο κόσμο εξουσίας, εργασίας, στην κοινωνία εν γένει;

–Είμαστε στο 2021 και ακόμη τα ερωτήματα αυτά είναι κυρίαρχα. Σε μία περίοδο του 21ου αιώνα που η τεχνολογία έχει φτάσει σε ακραία σημεία, εμείς ακόμα ψάχνουμε τη θέση μας. Την άποψη και την ανάγκη μας να υπάρχουμε. Μας διοχετεύουν ως προϊόν στην καθημερινότητα, είμαστε η φαντασίωση στα πιο μοχθηρά όνειρα σαλεμένων που η ίδια η κοινωνία τους έκανε. Το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι αποτελούν ψεγάδι στα νοσηρά επιτεύγματα της ανθρωπότητας. Η αλληλεγγύη και ο σεβασμός στις γυναίκες είναι τα κροκοδείλια δάκρυα εξουσιαστών και δυστυχώς, εξουσιαζόμενων. Ένα πράγμα μόνο. Η γυναίκα είτε φέρνει στο φως τη νέα ζωή είτε όχι από δική της επιλογή είναι ευλογία. Μια τέτοια ιερή ικανότητα θα έπρεπε να τιμάται όσο η δύναμη ενός άνδρα ακόμα και σε μια πατριαρχία.

Βασιλική Κυπραίου

«Αυτή η αφαίρεση και η ολότητα συνάμα στον λόγο του φύλακα φυσικά κι εμπεριέχει τη δυσκολία. Και ταυτόχρονα μια μεγάλη πρόκληση για τον ηθοποιό»

–Ένας ανδρικός ρόλος ο φύλακας, πώς τον αντιμετώπισες;

–Αρχικά, θέλω να σου πω ότι υπάρχουν ανδρικοί ρόλοι που από τότε που θυμάμαι τον θεατρικό εαυτό μου, οι οποίοι με γοητεύουν βαθιά. Ζηλεύω τους άνδρες συναδέλφους που εν δυνάμει έχουν την ευκαιρία να καταπιαστούν μαζί τους, να τους ζωντανέψουν, να εκφέρουν τον λόγο τους. Όταν λοιπόν ήρθε η πρόταση από τη Λέα για τον ρόλο του φύλακα –και την υπερευχαριστώ για τη σκέψη και την εμπιστοσύνη– αρχικά ένιωσα έκπληξη και το επόμενο δευτερόλεπτο απερίγραπτη χαρά. Τον αγαπούσα τον «ανδρικό» ρόλο του φύλακα, τον ξεχώριζα, αλλά λόγω φύλου δεν περίμενα ποτέ πως θα συναντηθούμε. Ξεκινώντας να δουλεύουμε συνειδητοποίησα ότι η βαθιά ανθρώπινη υπόσταση του συγκεκριμένου ρόλου δεν άφηνε και πολλά περιθώρια προβληματισμού σχετικά με την «αλλαγή φύλου». Ένας άνθρωπος κάτω από τον ουρανό. Ένας άνθρωπος μόνος. Ένας άνθρωπος που περιμένει. Έτσι τον αντιμετώπισα. Ανθρώπινα.

–Ο φύλακας ξέρει πολλά, λέει λίγα, εσένα αυτό σε δυσκόλεψε;

–Πολύ. Με δυσκόλεψε, με δυσκολεύει και θα με δυσκολεύει σε κάθε παράσταση. Η πυκνότητα στον ρόλο του φύλακα είναι ασύλληπτη. Μέσα στους 39 στίχους καλούμαι να διανύσω μια ιδιαίτερα απαιτητική καμπύλη. Μία συναισθηματική διαδρομή που σε πραγματικό χρόνο διαρκεί λίγα λεπτά κι αριθμεί λίγες λέξεις, λίγα λόγια. Αυτό που βιώνω διαρκεί μια αιωνιότητα και μια μέρα και αριθμεί εκατομμύρια ανείπωτες λέξεις και σιωπές. Η ταχύτητα μέσα στην ακινησία είναι ιλιγγιώδης. Ο φύλακας παρατηρεί τον κόσμο από ψηλά. Γνωρίζει πολλά. Λέει ελάχιστα ή μάλλον καλύτερα, λέει πολλά, τα λέει όλα με ελάχιστες λέξεις. Αυτή η αφαίρεση και η ολότητα συνάμα στον λόγο του φύλακα φυσικά κι εμπεριέχει τη δυσκολία. Και ταυτόχρονα μια μεγάλη πρόκληση για τον ηθοποιό. Με γοητεύει στο θέατρο η αντίθεση. Το ανείπωτο. Η σιωπή.

–Βους επί γλώσση μέγας... σήμερα μιλάμε δημόσια όσο πρέπει ή παραμιλάμε μερικές φορές;

–Η έκφραση χρησιμοποιείται σε σχέση με το χρήμα, το κέρδος, τη δωροδοκία, το συμφέρον, την εξαγορά, της ανθρώπινης συνείδησης κατά κύριο λόγο. Όχι, σήμερα, δεν μιλάμε δημόσια όσο πρέπει. Όσο χρειάζεται. Άλλοι από φόβο, άλλοι από συμφέρον, άλλοι από αδιαφορία. «Κρύψε να περάσουμε». Με τρομάζει αυτή η έκφραση. Αυτή η πραγματικότητα. Είμαστε σύγχρονοι σκλάβοι. Οι περισσότεροι χρωστούν. Δάνεια, σπίτια, αυτοκίνητα, κάρτες. Δεν μιλούν για τίποτα. Δεν αντιδρούν. Φοβούνται. Δεν θέλουν να χάσουν τη δουλειά τους. Έχουν να ξεπληρώσουν δόσεις, να πληρώσουν χρέη. Ένας χρεωμένος άνθρωπος είναι ένας ανελεύθερος άνθρωπος. Φοβάται. Και ο φοβισμένος άνθρωπος δεν μπορεί να αρθρώσει καθάριο δημόσιο λόγο. Φοβάται τις συνέπειες. Την τιμωρία. Όσο για τους άλλους που οι συνέπειες δεν τους αγγίζουν και το γνωρίζουν, σίγουρα παραμιλούν ή μιλούν ακατάπαυστα. Και δεν λένε στο τέλος τίποτα. Δεν έχουν τίποτα να μας πουν.

–Ποια η θέση του ανθρώπου στο σύγχρονο κόσμο εξουσίας, εργασίας, στην κοινωνία εν γένει;

–Σφίγγει ο κλοιός. Όλο και λιγότερες ελευθερίες. Το λυπηρό είναι που μοιάζει να συνηθίσαμε. Σαν να μην πειράζει. Λες και συμβαίνει σε κάποιον άλλον. Λες και βλέπουμε ταινία επιστημονικής φαντασίας, στην καλύτερη περίπτωση. Κοινωνικό δράμα, στη χειρότερη. Στην έρευνά μου για τον ρόλο του φύλακα σκόνταψα εντελώς τυχαία σε ένα ποίημα του Καβάφη στο «Όταν ο φύλαξ είδε το φως». Βαθιά ανθρώπινο και βαθιά πολιτικό. Προς το τέλος μιλά για αυτόν τον κόσμο της εξουσίας. Κλείνοντας την κουβέντα μας, έχω ανάγκη να το μοιραστώ την τελευταία στροφή «Πολλοί βεβαίως θα μιλήσουνε πολλά / Ημείς ν’ ακούμε. Όμως δεν θα μας γελά / το Απαραίτητος, το Μόνος, το Μεγάλος. / Και απαραίτητος, και μόνος, και μεγάλος /αμέσως πάντα βρίσκεται κανένας άλλος». Τα υπόλοιπα επί σκηνής.