«Ποτίζοντας λουλούδια σε δύσκολους καιρούς»

«Το παράδειγμα του δόκτορα Κόρτσακ» του Ντέιβιντ Γκρεγκ, σε σκηνοθεσία: Γιάννη Καραούλη, στο πλαίσιο των Δράσεων 2020-2021: Νέος σε έρημο νησί, έχει ξεκινήσει δεύτερο κύκλο παραστάσεων στο Θέατρο Αποθήκες ΘΟΚ και περνάει –αν θέλετε– φωνή σε παιδιά και εφήβους, αλλά και προτρέπει τους ενήλικες να αφουγκραστούν τις ανησυχίες των ανήλικων πολιτών. Διά του παραδείγματος του δρα Κόρτσακ και μέσα από την πένα του Γκρεγκ αντιλαμβάνεται ο θεατής –νομίζω– ότι τα δικαιώματα των παιδιών δεν είναι παρακολουθήματα γονέων και κηδεμόνων, αλλά αυτόνομες μονάδες. Ο Γιάννης Καραούλης λέει στην «Κ» ότι αυτό που μας διδάσκει η ιστορία είναι για το τι είμαστε ικανοί και ότι οι ολοκληρωτισμοί και τα καθεστώτα είναι ένα βήμα μακριά μας. Τονίζοντας επίσης όσο υπάρχουν παιδιά που πεινάνε, παιδιά που ζουν σε συνθήκες πολέμου και εξαθλίωσης, παιδιά που ανησυχούν για την αυριανή μέρα, παιδιά που δεν χαίρουν των βασικών τους δικαιωμάτων πόσο μάλλον των δικαιωμάτων τους όπως ο Κόρτσακ τα φαντάστηκε, μίλησε γι’ αυτά και τα προασπίστηκε, η εποχή μας θα έχει αποτύχει σε αυτό το κομμάτι.

–Γιάννη, με ποιον τρόπο προσέγγισες αυτό το έργο;

–Ήταν σημαντικό για μένα να έρθουν στην επιφάνεια τα διλήμματα και το πόσο αλλάζουν οι ήρωες μέσα από το έργο. Να σκιαγραφηθούν καθαρά οι κοσμοθεωρίες τους, που ουσιαστικά συγκρούονται και να τονιστεί το ερωτηματικό κάθε σκηνής αλλά και του έργου γενικότερα. Ποιος έχει δίκιο; Ο Κόρτσακ, που ακόμα και μέσα στο γκέτο της Βαρσοβίας και στον ασφυκτικό κλοιό των Ναζί, πιστεύει στο καλό των ανθρώπων και ότι μπορούμε ειρηνικά να αλλάξουμε τον κόσμο ή ο Άτζιο, ένα παιδί μεγαλωμένο στους δρόμους, που φέρνει τον Κόρτσακ αντιμέτωπο με το μάταιο των ηθικών επιλογών του μέσα σε έναν τέτοιο κόσμο; Πώς πρέπει να αντιδρούμε απέναντι στην αδικία και την καταπίεση, με τη βία ή με άλλα μέσα; Είναι μεμπτό απλώς να ζητάς να επιβιώσεις;

–Ιστορικά πώς φώτισες το έργο;

–Κάναμε μια κοινή έρευνα με την ομάδα για να γνωρίσουμε την ιστορική συνθήκη του έργου και μια έρευνα πάνω στη ζωή και το έργο του βασικού χαρακτήρα για να φωτίσουμε καλύτερα τον από γραφής Κόρτσακ του Γκρεγκ. Ποιος ήταν ο Κόρτσακ; Ο Κόρτσακ γιατρός, παιδαγωγός και πρωτοπόρος στων τομέα των δικαιωμάτων του παιδιού; Ο συγγραφέας των περιπετειών του βασιλιά Ματία και του μάγου Κάιτους; Ο γερο-γιατρός των ραδιοφωνικών του παραγωγών για παιδιά; Ο μοναχικός Κόρτσακ των ημερολογίων του στις μέρες του γκέτο; Ο Κόρτσακ που ακολούθησε τα 192 παιδιά του ορφανοτροφείου του στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα; Ο Κόρτσακ που ανέβασε στο θεατράκι του ορφανοτροφείου με τα παιδιά του «Το Ταχυδρομείο του Ταγκόρ» για να τα προετοιμάσει στην ιδέα του θανάτου; Όλα αυτά ήταν σημαντικό να βρουν τον δρόμο τους μέσα στην παράσταση, χωρίς να επισκιάσουν την καθαρότητα του έργου. Επίσης, σεβαστήκαμε την αποστασιοποίηση και την αφηγηματικότητα, αν και αντικαταστήσαμε τις κούκλες του κειμένου με αντικείμενα (παπούτσια κατά βάση και σε μια μικρή αναφορά στις σωρούς παπουτσιών που βρέθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου) και με την επί σκηνής ανάληψη των ρόλων από τους ηθοποιούς. Εισαγάγαμε τη χρήση κάμερας για να φωτίσουμε σκηνές και ιδιαίτερες στιγμές στην ψυχολογία των χαρακτήρων και να παίξουμε και με το στρατιώτη-παιχνίδι που μέσα από την κάμερα γιγαντώνεται και γίνεται ο στρατιώτης στον οποίο ο Κόρτσακ απευθύνεται.

–Έχοντας δει την παράσταση, νομίζω ότι δεν έχει καθόλου διδακτισμό ή αχρείαστο συναισθηματισμό, φαντάζομαι συμφωνείς… πώς σχολιάζεις;

–Ο ίδιος ο συγγραφέας μεριμνά με τη γραφή του και τα αφηγηματικά μέσα που χρησιμοποιεί και για τα δύο παραπάνω. Αυτό ήταν, λοιπόν, και μία από τις δικές μας βασικές προθέσεις. Να αποφύγουμε τον διδακτισμό και το συναίσθημα προς χάρη της εύκολης συγκίνησης. Είμαστε εδώ για να εξυπηρετήσουμε μια ιστορία και ένα κείμενο και να φέρουμε στην επιφάνεια τις συγκρούσεις και τις προθέσεις των χαρακτήρων και τα ερωτήματα που απορρέουν από την ιστορία αυτήν και για μας σήμερα. Όχι για να κουνήσουμε διδακτικά το δάχτυλο, παρά να προκαλέσουμε μαθητές και δασκάλους, ανήλικους και ενήλικους με τις ιδέες του Κόρτσακ για έναν κόσμο όπου τα παιδιά δικάζονται από παιδιά, έχουν φωνή, αποφασίζουν, είναι ισότιμα άτομα και έχουν το δικαίωμα ακόμα και να αρνηθούν την εκπαίδευση. Επιπλέον, δεν μπορούμε να καταλάβουμε τη συνθήκη των ανθρώπων αυτών και το ίδιο το Ολοκαύτωμα (χωρίς να σημαίνει ότι αποτελεί σημείο μηδέν που δικαιολογεί από κει και πέρα κάθε τι που δεν το φτάνει ηθικά) είναι μια σελίδα της ιστορίας όπου ακόμα και σήμερα βασανίζει τη σκέψη μας και διαφεύγει της πλήρους κατανόησης μας. Οπότε, το να προσπαθήσουμε με αλαζονική, υποτιθέμενη ταύτιση και ηδονοβλεπτικά σχεδόν να αναπαραστήσουμε τις ζωές εκείνων των ανθρώπων, αφαιρεί αφάνταστα από τη δύναμη και τη σκηνική αξία και της ιστορίας του Κόρτσακ και του έργου του Γκρεγκ.

–Νομίζεις ότι στην εποχή μας έχουμε ξεπεράσει τους φόβους του Κόρτσακ και των παιδιών του;

–Όσο υπάρχουν παιδιά που πεινάνε, παιδιά που ζουν σε συνθήκες πολέμου και εξαθλίωσης, παιδιά που ανησυχούν για την αυριανή μέρα, παιδιά που δεν χαίρουν των βασικών τους δικαιωμάτων πόσο μάλλον των δικαιωμάτων τους όπως ο Κόρτσακ τα φαντάστηκε, μίλησε γι’ αυτά και τα προασπίστηκε, η εποχή μας θα έχει αποτύχει σε αυτό το κομμάτι. Από την άλλη, ακόμα και τα πιο «ευνοημένα» παιδιά βλέπουν τη φωνή τους να χάνεται και να συμπιέζονται από τον σύγχρονο, θορυβώδη κόσμο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, το βαρυφορτωμένο, από προσδοκίες γονιών και συστήματος, πρόγραμμά τους και από ένα προβληματικό σύστημα που επιβαρύνει την εκπαιδευτική ζωή και τη σχέση μαθητών και εκπαιδευτικών.

Η κοινωνία αντιμετωπίζει τα παιδιά ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας

–Έχουν βρει τα παιδιά τη θέση που τους αναλογεί στην κοινωνία μας σήμερα;

–Θα έλεγα όχι. Φαίνεται από τις ειδήσεις για τις αντιδράσεις των μαθητών στα εκπαιδευτικά συστήματα, από τα προβλήματα παιδιών και εφήβων που καταλήγουν σε αυτοκαταστροφικές ή παραβατικές συμπεριφορές, από τον τρόπο που η κοινωνία αντιμετωπίζει τα παιδιά ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Τα θέλει κλεισμένα μέσα, τα προστατεύει με λιγωτική φροντίδα, στερώντας τους εν τέλει τη δυνατότητα να ζουν. Είναι άβουλοι καταναλωτές γνώσεων, αγαθών, υπηρεσιών και όχι έλλογες ατομικότητες με ουσιαστική δυνατότητα επιλογής.

–Όντας ο ίδιος νεαρός, μπορείς να διακινδυνεύσεις παραλληλισμό των παιδιών/εφήβων της Βαρσοβίας με αυτά του 2020;

–Όχι και τόσο νεαρός. Δεν μπορεί να υπάρξει παραλληλισμός, γιατί το Ολοκαύτωμα ήταν το Απόλυτο Κακό. Δυστυχώς, όμως, οι απολυταρχισμοί και στοιχεία της πολιτικής κουλτούρας που τους τρέφουνε επιβιώνουν και σήμερα. «Δεν χρειάζεται να φωνάξεις την Γκεστάπο» φωνάζει ο Άτζιο στο έργο «Είναι ήδη εδώ. Έχουν στήσει γραφείο στο κεφάλι σου». Αυτό που μας διδάσκει η ιστορία είναι για το τι είμαστε ικανοί και ότι οι ολοκληρωτισμοί και τα καθεστώτα είναι ένα βήμα μακριά μας. Η δημοκρατία είναι εύθραυστη και πρέπει τα καλύτερα ένστικτά μας να είναι πάντα σε επιφυλακή. Επίσης, η έμφυλη βία, ο ρατσισμός, η παράνομη επαναπροώθηση προσφύγων, τα καρκινογόνα εργοστάσια δίπλα σε σχολεία δεν θα έπρεπε να ανήκουν στον κόσμο που φτιάχνουμε για τις επόμενες γενιές.

–Τι ήταν αυτό που σε δυσκόλεψε περισσότερο στο έργο του Ντέιβιντ Γκρεγκ;

–Θα έλεγα περισσότερο με φόβισε. Η απλότητά του. Ίσως εν μέρει φοβήθηκα αρχικά ότι το νεανικό κοινό θα είχε ανάγκη από κάτι παραπάνω. Αντιστάθηκα νομίζω στην ανησυχία αυτή και η εμπειρία των παραστάσεων με παιδιά μας δικαίωσε. Γιατί αυτό που έχει σημασία ακόμα και με απλά θεατρικά υλικά, είναι να μιλήσεις στα παιδιά με ειλικρίνεια και ισότιμα, όχι από καθέδρας.

–Τι σε συγκίνησε περισσότερο σε αυτή τη δουλειά και γιατί;

–Με συγκινεί αφάνταστα ο ίδιος ο Κόρτσακ. Φυσικά, υπάρχει η αρχική συγκίνηση της ιστορίας ενός ανθρώπου που επιλέγει να ακολουθήσει τα παιδιά του ορφανοτροφείου του στα στρατόπεδα εξόντωσης, ενώ είχε τη δυνατότητα να διαφύγει, μόνο και μόνο για να ζήσουν τα παιδιά του με λιγότερο φόβο. Όμως, δεν είναι οι μεγάλες πράξεις, ούτε το τέλος του αλλά η καθημερινή του αφιέρωση σε έναν καλύτερο κόσμο. Ο Γιάνους Κόρτσακ τις τελευταίες μέρες στο γκέτο της Βαρσοβίας ποτίζει τα λουλούδια του. Ο συμβολισμός και η ουσία της πράξης αυτής, που αρνείται να δει τον κόσμο χωρίς ελπίδα, με όπλα και τείχη που χωρίζουν, και όπως τον όριζαν οι Ναζί, είναι μια στάση ζωής που με συγκινεί. Και επίσης αυτό που προέκυπτε μετά τις παραστάσεις. Η αυθόρμητη ανάγκη των παιδιών που ερχόταν να δουν την παράσταση, να κάτσουν και να συζητήσουν μαζί μας και με τους καθηγητές τους για την ιστορία που είδαν και για τους τρόπους που τους αφορά άμεσα στη δική τους πραγματικότητα.

–Τελικά, ποιο είναι το παράδειγμα του δόκτορα Κόρτσακ;

–Αν θέλεις να αλλάξεις τον κόσμο πρέπει να αλλάξεις τον εαυτό σου. Πρέπει ο ίδιος να γίνεις η αλλαγή που θες να επιφέρεις. Κι ο κόσμος αλλάζει, αν ο καθένας μας φροντίσει μέχρι εκεί που φτάνει. Ποτίζοντας λουλούδια σε δύσκολους καιρούς.

–Θεωρώ ότι είναι ένα πολύ παιδευτικό έργο, απευθύνεστε στα παιδιά ποιας ηλικίας;

–Μέσα από τη συνολική προσέγγιση της πλατφόρμας απευθυνόμαστε σε έφηβους και παιδιά γυμνασίου-λυκείου. Πέρυσι είχαμε τη χαρά βέβαια να έχουμε στο κοινό μας και τάξεις δημοτικού, με πρωτοβουλία δασκάλων που είχαν ήδη δει την παράσταση. Πάντως, είναι σημαντικό εδώ να πούμε ότι όπου έχει παιχτεί στο εξωτερικό, το έργο αυτό απευθύνεται και σε μεγάλες τάξεις δημοτικού. Και αυτό δίνει μια καλή ευκαιρία να αναρωτηθούμε για τον τρόπο που βλέπουμε τα παιδιά εδώ –και εμείς και το σύστημα εκπαίδευσης– ικανά ή όχι να καταλάβουν και να επικοινωνήσουν με μια πιο δύσκολη θεματολογία. Αν και νομίζω είναι η δική μας ικανότητα (ή μη) να σκύψουμε στο ύψος τους και να βρούμε τον τρόπο να τους μιλήσουμε, που εν τέλει κρίνεται.

Πληροφορίες:
Θέατρο Αποθήκες ΘΟΚ. Από 22 Νοεμβρίου, κάθε Παρασκευή, Σάββατο-Κυριακή στις 6:00 μ.μ. Σκηνοθεσία Γιάννης Καραούλης. Παίζουν: Μικαέλλα Θεοδουλίδου, Παναγιώτης Λάρκου, Αντρέας Μακρής, Τάριελ Μπερίτζε. Η παράσταση συνοδεύεται από εκπαιδευτικό οδηγό και έκθεση για τη ζωή του Γιάνους Κόρτσακ.