Του Παναγιώτη Χριστιά
Τον 17ο αιώνα αποκαλούσαμε «δυνατά πνεύματα» (espritsforts) τους στοχαστές εκείνους που αρνούνταν τα επίσημα δόγματα της Εκκλησίας, τον Θεό και τον χριστιανικό τρόπο ζωής που επέβαλλε το κράτος. Διήγαν έκλυτο βίο, ακολουθούσαν έναν ελευθέριο τρόπο ζωής και επιδίδονταν σε κάθε μορφή έμπρακτης αμφισβήτησης των κανόνων κοινωνικής συνύπαρξης. Οι ελευθεριάζοντες αντιμετώπιζαν με σκεπτικισμό τόσο τις πεποιθήσεις, τις προκαταλήψεις και τις δεισιδαιμονίες όσο και την πίστη στις θρησκευτικές αρχές και την υποταγή στην εξουσία. Αναζητούσαν την αισθησιακή απόλαυση και την ηδονή και κατήγγελλαν κυνικά την κοινωνική υποκρισία. Με αυτόν τον τρόπο έδειχναν έμπρακτα το πνεύμα της εξέγερσής τους ενάντια στα ταμπού που επιβάλλονταν από την ηθική και την κοινωνία. Θεωρούσαν δε τους εαυτούς τους «δυνατούς», επειδή είχαν απελευθερωθεί από τα φόβητρα της κοινής γνώμης και του μεταθανάτιου κολασμού και είχαν αποδεχθεί τον μηδενισμό και τη ματαιότητα, αν όχι τη γελοιότητα, των πάντων. Σαν άλλοι Δημόκριτοι, γελούσαν με τα πάντα και χλεύαζαν τα ήθη του απλού λαού και την πίστη του κράτους.
Παρόμοια στάση με τους libertins του 17ου αιώνα θρυλείται ότι τηρούσε και ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα, πατέρας της θεωρίας των ατόμων. Χάρη στη σοφία του, οι Αβδηρίτες τον είχαν σαν θεό μέχρι που μια μέρα φάνηκε να έχει χάσει τον έλεγχο. Ένα ασυγκράτητο γέλιο τον είχε κυριεύσει. Τον άκουγες να γελάει από το πρωί μέχρι το βράδυ. Γελούσε με τα πάντα, ιδίως με τις στενοχώριες και τις κακοτυχίες των συμπολιτών του. Γελούσε με τις αντιζηλίες, τις φιλοδοξίες και τις ίντριγκες των συνανθρώπων του. Ξεσπούσε σε γέλια με τα πάντα, ανά πάσα στιγμή, τόσο σε γάμους όσο και σε κηδείες. Οι Αβδηρίτες ανησύχησαν για την υγεία του προσφιλούς τους Δημόκριτου και πίστευαν ότι λόγω της σκέψης και της μελέτης του και κυρίως λόγω της ανακάλυψής του ότι ο κόσμος δεν αποτελείται από τίποτε άλλο παρά από άτομα και κενό χώρο είχε τελικά κλονιστεί το μυαλό του. Αν γελούσε συνεχώς, ήταν επειδή ήταν άρρωστος και έπρεπε να θεραπευτεί. Έτσι το δημοτικό συμβούλιο, εκ μέρους του λαού των Αβδήρων, έγραψε στον Ιπποκράτη, τον σπουδαίο ιατρό, να έρθει και να εξετάσει αυτόν τον σοφό άνθρωπο που είχε τρελαθεί. Ο Ιπποκράτης, πάντα σύμφωνα με τον θρύλο, ταξίδεψε στα Άβδηρα, συνάντησε τον ασθενή και έβγαλε τα συμπεράσματά του. Κατέληξε ότι η μόνιμη ευθυμία του Δημόκριτου απείχε πολύ από το να είναι παράλογη. Αντίθετα, έδειχνε την ορθότητα της κρίσης του και την οξύνοια του πνεύματός του. Οι άλλοι τον έκριναν ως παραληρηματικό όχι λόγω του παραλογισμού του, αλλά λόγω της δικής τους ανεπάρκειας.
Είναι άραγε οι «αντεμβολιαστές» και οι λοιποί σύγχρονοι «αρνητές» και συνωμοσιολόγοι «δυνατά πνεύματα»; Γιατί σίγουρα η ιδέα που έχουν για τον εαυτό τους σε σχέση με τους «κοινούς» ανθρώπους που υποτάσσονται στο κράτος της «επίσημης» επιστήμης δεν απέχει και πολύ από αυτή των ακολούθων του θρυλικού Δημόκριτου: θεωρούν ότι αυτοί είναι οι πραγματικοί σοφοί και ότι το δόγμα του υγιεινισμού χαρακτηρίζει άδικα την αντίδρασή τους ως «παραλήρημα». Ο σύγχρονος «αντεμβολιαστής» αρνείται να συμμορφωθεί με τις επιταγές της «επίσημης» επιστήμης και του Λεβιάθαν, «του θνητού δηλαδή θεού, ο οποίος μετά τον επουράνιο πατέρα, διαφεντεύει τις μοίρες μας», όπως χαρακτηριστικά έγραφε ο Thomas Hobbes. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε όντως να ισχύει, δεδομένου και του κοινωνικού σχετικισμού που επικρατεί στην εποχή μας, υπό έναν όμως όρο: αν η στάση του «αντεμβολιαστή» διέθετε μια συνέπεια ως προς την απόρριψη του Λεβιάθαν και του υγιεινισμού του. Ο «αντεμβολιαστής» θα ήταν δηλαδή «δυνατό πνεύμα» αν αναλάμβανε πλήρως και με διαύγεια πνεύματος τις συνέπειες των πράξεών του και αν ζούσε, όπως και οι ελευθεριάζοντες του 17ου αιώνα, περιφρονημένος από το κράτος στο περιθώριο της κοινωνίας. Οι σύγχρονοι αρνητές και αντεμβολιαστές, όμως, ενώ χλευάζουν το κράτος, όχι απλά προσφεύγουν στα κρατικά νοσοκομεία σε περίπτωση σοβαρής ασθένειας λόγω κορωνοϊού, αλλά απαιτούν και αποτελεσματικότερο κρατικό σύστημα υγείας ώστε να μπορεί να περιθάλπει ανά πάσα στιγμή χιλιάδες διασωληνωμένους. Ενώ λοιπόν χλευάζουν τους συμπολίτες τους που εμβολιάζονται και τους παροτρύνουν να κάνουν το ίδιο σε ένδειξη κοινωνικής αλληλεγγύης, δεν χλευάζουν ωστόσο τα χρήματα που πληρώνουν οι «εμβολιασμένοι» λόγω των δυσβάστακτων φόρων που αντανακλούν τα υπέρογκα κόστη λειτουργίας των ΜΕΘ και των θαλάμων COVID. Και μιλάμε πλέον για θαλάμους τους οποίους χρειάζονται σχεδόν αποκλειστικά οι μη εμβολιασμένοι. Μέμφονται τον υγιεινισμό του σύγχρονου Δυτικού κράτους, όπως ανέλυσε και ο Foucault, χωρίςνα αναγνωρίζουν όμως όπως εκείνος ότι ο υγιεινισμός είναι το δόγμα που επέβαλε τα κρατικά συστήματα υγείας και την υποχρεωτική ιατροφαρμακευτική κάλυψη των πολιτών από τον σύγχρονο Λεβιάθαν. Το σύγχρονο φιλελεύθερο κράτος, βέβαια, εξαιτίας του δόγματος του υγιεινισμού, δεν μπορεί να μην περιθάλπει τους αρρώστους όποια κι αν είναι η πεποίθησή τους. Κάτι τέτοιο δεν καθιστά τους «αντεμβολιαστές» «δυνατά πνεύματα», αλλά, μέσα στην άγνοιά τους, μάλλον υποκριτές.
Ας σημειωθεί τέλος ότι, αντίθετα προς τον Δημόκριτο του θρύλου, ο Ζήνων ο Κιτιεύς και οι Στωικοί, ακόμη και αν κατανοούσαν τη ματαιότητα των πλείστων κοινών πεποιθήσεων, υποτάσσονταν στο πνεύμα και τους τρόπους του λαού.Το σημαντικό για αυτούς ήταν να διατηρήσουν την εσωτερική τους ελευθερία και όχι να προκαλέσουν το κοινό αίσθημα με την αλαζονική επίδειξη της όποιας σοφίας τους.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.
