Τα συλλογικά υποκείμενα, όπως λ.χ. τα κράτη, οι ποδοσφαιρικές ομάδες ή οι επιχειρηματικοί όμιλοι, μπορούν να εκδηλώνουν αρετές και κακίες χαρακτήρος, με τον ίδιο τρόπο που τις εκδηλώνουν και τα άτομα. Όπως κάποιος μπορεί να είναι ευσυνείδητος, τολμηρός, υπεύθυνος, αξιοκρατικός και δίκαιος, έτσι και ένα συλλογικό υποκείμενο μπορεί να λειτουργεί, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, ευσυνείδητα, τολμηρά, υπεύθυνα, αξιοκρατικά και δίκαια. Βέβαια, ο τρόπος λειτουργίας ενός συλλογικού υποκειμένου (σε διοικητικό επίπεδο, θεσμικό, γραφειοκρατικό) μπορεί να ενθαρρύνει και να καλλιεργεί αντίστοιχα ατομικές αρετές ή κακίες χαρακτήρος.
Η τραγωδία στα Τέμπη αποτελεί καλό παράδειγμα της συστημικής κοινωνικής παθογένειάς μας, δηλαδή του πώς ως συλλογικό υποκείμενο φέρουμε κακίες χαρακτήρος, οι οποίες ενθαρρύνονται και καλλιεργούνται συστημικά. Ένας πρώην αχθοφόρος, με ελάχιστη έως μηδενική εμπειρία, αφού πέρασε μέσα από μια σύντομη εκπαίδευση, βρέθηκε να είναι σταθμάρχης σε έναν από τους σημαντικότερους συγκοινωνιακούς κόμβους της Ελλάδος, σε περίοδο αυξημένης κίνησης λόγω γιορτών. Εν συνεχεία αφέθηκε μόνος στην βάρδια, αφού οι συνάδελφοί του την κοπάνησαν πριν το τέλος της βάρδιας τους. Αφού τα έκανε θάλασσα, προκαλώντας τη σύγκρουση των τρένων, ο ίδιος προσπάθησε να αποσείσει την ευθύνη, όπως και οι κοπανατζήδες συνάδελφοί του, ενώ ο επιθεωρητής έλαβε… αναρρωτική άδεια.
Θα μπορούσα να αναφέρω πολύ περισσότερα, αλλά ας αναλύσουμε αυτά τα βασικά γεγονότα. Πώς ένας αχθοφόρος βρέθηκε αίφνης να είναι σταθμάρχης; Μάλλον αναξιοκρατικά θα ήταν η εύλογη υποψία και, σε κάθε περίπτωση, πώς αξιολογήθηκε ως επαρκής αφού φάνηκε στην πράξη ότι ήταν παντελώς ανεπαρκής; Συνεπώς, η διαδικασία αξιολόγησής του ήταν η ίδια διαβλητή και αναξιόπιστη. Μετά, πώς τοποθετήθηκε σε ένα τόσο σημαντικό συγκοινωνιακό κόμβο και αφέθηκε μόνος του; Ο επιθεωρητής που τον τοποθέτησε ήταν είτε ανίκανος να αντιληφθεί την ανεπάρκεια του υφισταμένου του είτε ασυνείδητος αφού τον τοποθέτησε παρά το ότι γνώριζε την ανεπάρκειά του. Σε κάθε περίπτωση, ο ίδιος μάλλον δεν έπρεπε να είναι σε αυτή την θέση, κάτι για το οποίο ο οργανισμός δεν έκανε τίποτα. Επίσης, οι συνάδελφοι σταθμάρχες που την κοπάνησαν ήταν εξίσου ανεύθυνοι, κάτι για το οποίο ο οργανισμός επίσης δεν έκανε τίποτα.
Και ενώ όλα αυτά τα τραγελαφικά συνέβαιναν σε σιδηρόδρομο, δηλαδή σε ένα οργανισμό που απαιτεί υψηλότατο επίπεδο ασφάλειας, δεν υπήρχαν αξιόπιστες διαδικασίες κατάρτισης, επιτήρησης, αξιολόγησης και λογοδοσίας. Αν υπήρχαν, τότε οι βασικοί συντελεστές της τραγωδίας δεν θα ήταν στη θέση τους και οι αδικοχαμένοι θα ήταν σήμερα εν ζωή. Ίσως το χειρότερο είναι ότι μετά την τραγωδία όλοι αποδείχθηκαν δειλοί και ευθυνόφοβοι αφού προσπάθησαν να αποσείσουν τις βαριές ευθύνες των πράξεων και παραλείψεών τους. Αν μπορούσα με μια φράση να συνοψίσω την τραγωδία, θα έλεγα ότι συμπυκνώνει την κλασική ελληνική (και ελληνοκυπριακή) τσαπατσουλιά («πάμε και όπου βγει», είχε πει ο μηχανοδηγός).
Συμπερασματικά, όταν ένα συλλογικό υποκείμενο ανέχεται και αποδέχεται να υπάρχει αναξιοκρατική τοποθέτηση και αξιολόγηση, ανεπαρκής κατάρτιση, να υπάρχει ανικανότητα στην επιτέλεση της εργασίας, απειθαρχία, ανευθυνότητα και απουσία λογοδοσίας, και είναι ένα συλλογικό υποκείμενο που ενέχει σοβαρούς κινδύνους ασφάλειας τόσο για το προσωπικό όσο και για τους πελάτες, τότε είναι ένας οργανισμός όπου η ασφάλεια είναι ωρολογιακή βόμβα και το ατύχημα είναι, σε βάθος χρόνου, αναμενόμενο. Αφού είναι αναμενόμενο, αλλά θα μπορούσε να αποφευχθεί, αν ο οργανισμός λειτουργούσε πιο ενάρετα και τηρούνταν επαρκή μέτρα ασφαλείας, τότε δεν είναι απλό ατύχημα, είναι έγκλημα.
Ας ελπίσουμε ότι θα αντλήσουμε όλοι τα αναγκαία διδάγματα που θα συντείνουν τόσο σε θεσμικές αλλαγές (σε επίπεδο κράτους, οργανισμών, επιχειρήσεων) όσο και σε αλλαγές νοοτροπίας, κουλτούρας και πρακτικών, ώστε να μην θρηνήσουμε ξανά αδικοχαμένα θύματα.
Ο δρ Χρίστος Κυριάκου είναι επίκουρος καθηγητής φιλοσοφίας, Τμήμα Κλασικών Σπουδών και Φιλοσοφίας, στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
